Fanmi ki ap kite lakay yo nan komin Petyonvil nan Pòtoprens, Ayiti, 23 Mas 2023, nan moman gwoup kriminèl pran kontwòl kèk zòn an Ayiti. 

“Viv yon rèv ki toumante”

Ayiti Bezwen yon Repons Ijan ki Baze sou Dwa moun fas ak yon Kriz ki pa sispann Ogmante

Fanmi ki ap kite lakay yo nan komin Petyonvil nan Pòtoprens, Ayiti, 23 Mas 2023, nan moman gwoup kriminèl pran kontwòl kèk zòn an Ayiti.  © 2023 RICHARD PIERRIN/AFP via Getty Images

Rezime

“Yo vyole nou paske se yo ki ap dirije, paske yo genyen zam, paske pa genyen pèsonn pou defann nou – pa gen lapolis ni leta.”


— Yon Viktim nan Site Solèy [1]

Josephine T., ki gen 29 ane, ak yon sè li t ap mache pou antre lakay li bò kote plizyè gason nan katye Brooklyn nan Pòtoprens nan dat 15 Avril 2023, lè yon gwoup gason ki fè pati gwoup kriminèl G9 nan zòn ki rele Kafou Lanmò te kanpe yo. Manm G9 yo te mete mesye yo sou liy epi touye kèk ladan yo avèk manchèt epi touye lòt yo ak bal. “Kriminèl yo fann kò kèk nan gason yo avan yo mete yo ansanm epi boule yo,” daprè Josephine.[2] Aprè sa yo vyole de (2) sè yo plizyè fwa. Aprè kèk èdtan lè Josephine rive lakay li, li aprann frè li ki genyen 27 ane te fè pati gason kriminèl yo te touye yo.[3]

Se pa sèlman Josephine ki viv esperyans vyolans sa a. Katye Brooklyn ki twouve li nan periferi kapital Ayiti ki se Pòtoprens souvan viktim zak tankou koupe aksè pou jwenn dlo pwòp, kouran ak swen sante depi afwontman ki eklate ant G9 ak gwoup kriminèl rival li ki se G-Pèp, an Jiyè 2022. Malgre ris ki genyen, abitan yo oblije kite katye yo pou ale chèche manje epi satisfè lòt bezwen elemantè yo genyen. De (2) gwoup yo te dakò fè yon trèv nan fen Jen an, sa ki mennen nan yon trèv ki frajil, men katye you toujou rete anba kontwòl yo epi ka vyolasyon dwa moun yo pa sispann ogmante daprè sa ki rapòte. Abitan yo toujou ap goumen pou voye pitit yo lekòl, epi genyen plizyè ladan yo ki souvan kapab manje sèlman yon fwa chak de (2) oswa twa (3) jou.  

Biwo Entegre Nayonzini an Ayiti (BINUH) estime gwoup kriminèl an Ayiti yo touye plis pase 2000 moun soti Janvye pou rive Jen 2023, yon ogmantasyon 125 pousan konpare ak menm peryòd la an 2022.[4] BINUH te rapòte tou 1 014 kidnaping pandan menm peryòd la, men tou “vyòl jeneralize,” akoz gwoup kriminèl yo itilize vyolans seksyèl pou teworize popilasyon an epi demontre se yo ki ap kontwole zòn nan. Manm fanmi moun ki mouri epi ki viktim dekri soufrans yo viv oswa lòt abi yo temwen oubyen yo sibi nan rejyon metwopoliten Pòtoprens lan depi Janvye 2023. Anplis plizyè fòm vyolans yo sibi, pafwa yo abitye boule epi piye kay yo pou fòse moun yo kite kay yo.  

Gouvènman ayisyen an pa reyisi pwoteje moun yo fas ak vyolans gwoup kriminèl yo. Pou moun ki ap viv nan zòn ki afekte yo, lapolis ak lòt otorite yo preske pa egziste.

Kòm repons, genyen kèk abitan ki itilize “jistis popilè,” pou fòme mouvman ki rele Bwa Kale ki t ap vale tèren nan fen Avril 2023. Daprè BINUH ak Sant pou Analiz ak Rechèch nan Dwa Moun (CARDH), ki se yon òganizasyon non gouvènmantal ayisyen, rive mwa Jen 2023 mouvman an ta touye 200 moun yo sispèk ki se manm gang, souvan avèk konplisite polisye, nan uit (8) sou dis (10) depatman peyi a.

Sitiyasyon sekirite ki te deja difisil vin pi mal akoz blokaj politik yo ki entansifye, disfonksyonnman sistèm jistis la ak enpinite ki genyen depi lontan fas ak vyolasyon dwa moun ki komèt. Premye Minis Ariel Henry ap kontwole tout fonksyon pouvwa egzekitif ak lejislatif yo depi asasina Prezidan Jovenel Moïse an 2021, epi li pa te rive jwenn yon konsansis avèk aktè politik yo pou reyalize yon tranzisyon demokratik. Daprè enfòmasyon ki disponib, pa te genyen okenn pouswit oswa moun ki te kondane ki te enplike nan touye moun, kidnaping ak vyolans seksyèl ki te komèt depi kòmansman ane a.  

Pandan tan sa, Nasyonzini estime genyen preske mwatye nan popilasyon total Ayiti a ki se 11.5milyon moun ki twouve yo nan ensekirite alimantè grav. Plis pase 19 000 moun ki ap viv nan Site Solèy, yon komin nan Pòtoprens ki te konnen yon sitiyasyon grangou katastwofik nan fen ane 2022 a, yon sitiyasyon ki anrejistre pou premye fwa an Ayiti epi nan Amerik la. Kounya Ayiti se youn nan peyi ki gen kominote ki plis riske tonbe nan gwo grangou, menm jan ak Afghanistan, Burkina Faso, Mali, Somali, Sid Sudan, Sudan, ak Yemen.  Òganizasyon Nasyonzini pou Alimantasyon ak Agrikilti (FAO) ak Pwogram Alimantè Mondyal (PAM) te mete Ayiti nan lis kote “nivo preyokipasyon an pi wo” nan kesyon ensekirite alimantè pandan peryòd soti Jen pou rive Novanm 2023.[5]Mete sou sa, genyen preske 5.2 milyon moun ki bezwen aktyèlman yon asistans imanitè. 

Preske 195 000 ayisyen deplase anndan peyi a akoz vyolans depi 2022, epi anpil lòt kite peyi a, pafwa nan fè vwayaj ki danjere pou lavi yo nan espwa y ap jwenn sekirite pi devan. Nan premye mwatye ane 2023, genyen plis pase 73 000 moun yo te fòse tounen Ayiti, pafwa nan kondisyon kote dwa yo vyole, pi fò nan yo soti nan Repiblik Dominiken ak Etazini, malgre nivo ris la te elve pou lavi ak entegrite fizik yo.

Rapò sa dokimante kèk nan vyolasyon gwoup kriminèl sa yo komèt nan kat (4) komin ki nan rejyon metwopoliten Pòtoprens—Kabarè, Site Solèy, Kwadèboukè ak Pòtoprens li menm—soti janvye pou rive Avril 2023. An total, Human Rights Watch dokimante 67 asasina, pami yo asasina 11 timoun ak 12 fanm, epi 23 ka vyòl, pami yo 19 ka kote viktim yo te sibi vyòl kolektif anba men plizyè agresè. Chif sa yo sèlman konsidere ka kote Human Rights Watch te entèvyouve viktim oswa manm fanmi yo ak lòt temwen, men se pa ka lòt òganizasyon rapòte. Anpil nan moun Human Rights Watch te entèvyouve yo te fòse kite kay yo depi dènye epizòd vyolans yo.

Rapò sa baze sou entèvyou ki te fèt avèk 127 moun, avan, pandan epi aprè Human Rights Watch te vizite Ayiti nan fen Avril epi kòmansman Me 2023. Pami moun ki te patisipe yo genyen 58 viktim ak temwen vyolans, yo tout te entèvyouve an pèsonn an Ayiti, menm jan ak manm sosyete sivil la, òganizasyon dwa moun ak gwoup ki nan dyaspora a, reprezantan Nasyonzini ak lòt ajans imanitè, aktè politik ayisyen ak responsab nan gouvènman an, pami yo Premye Minis Henry ak dirijan entènasyonal ki ap travay sou Ayiti. Mete sou sa, Human Rights Watch te analize done ak rapò Nasyonzini, òganizasyon entènasyonal nongouvènmantal, gwoup nan sosyete sivil ayisyen an ak medya yo te pibliye.

Human Rights Watch te verifye tou 15 videyo, 5 foto zak vyolans epi li te itilize imaj satelit pou jeyolokalize kèk videyo kle ki te fèt sou kèk ka espesifik ki te pase nan rejyon metwopoliten Pòtoprens.

Kèk nan abi ki pi flagran yo te komèt anndan epi sou kote zòn Brooklyn nan Site Solèy, kote Josephine ap viv. Soti  mitan Mas 2023, afwontman te eklate ant de (2) prensipal kowalisyon kriminèl, G-Pèp, ki nan moman rapò sa ap ekri a kontwole Brooklyn, epi alyans G9, ki kontwole tout katye ki anviwonnen yo epiki ap tante etann li pou pran kontwòl Brooklyn. G9 te bloke tout wout ki soti Brooklyn, sof Kafou Lanmò. Manm li yo te pozisyone yo la, epi pandan yon mwa edmi kote te genyen vyolans estrèm soti mitan mwa Mas pou rive fen Avril, te ap tire regilyèman, touye epi vyole moun ki abite Brooklyn ki ap eseye ale nan sant vil la oswa retounen lakay yo. Pifò nan vyolans yo fèt nan yon zòn ki rele Dèyè Mi. Okenn nan viktim ki soti Brooklyn ki te pase entèvyou ak Human Rights Watch yo pa te denonse abi yo piblikman, devan lapolis oswa depoze plent devan tribinal paske yo te pè reyaksyon ki kapab genyen epi yo pa genyen konfyans ni yo pa genyen aksè a otorite lajistis yo.

Batay vyolan pou kontwole zòn yo — ki jwenn sipò elit yo epi ki alimante akoz enterè ekonomik ak elektoral gwoup kriminèl ki nan zòn nan genyen — redui anpil kapasite abitan Brooklyn pou jwenn aksè a sèvis esansyèl yo ak pwodui premye nesesite yo, paske mache, sant sante yo fèmen. Preske tout viktim ak temwen ki soti Brooklyn yo di yo ap konnen gwo defi chak jou pou jwenn manje pou fanmi yo epi yo ap viv nan mitan dlo sal, akoz fatra ki ap monte nan kanal ki la pou drene dlo sal yo pase nan katye a pou ale nan lanmè a. G9 koupe kouran sa fè preske de (2) ane epi yo pa otorize kamyon dlo fè livrezon oswa pèmèt moun ki ap fè asenisman yo antre nan Brooklyn pandan afwontman yo. Gen moun kay yo te boule pandan afwontman yo ki ap goumen pou jwenn yon kote pou yo dòmi lannwit.

Genyen yon òganizasyon kominotè ki ap travay an Brooklyn ki dokimante ka 100 moun yo touye men tou 100 epizòd vyolans seksyèl, pandan yon peryòd sèt (7) semenn an Mas epi an Avril 2023. Depi Me, se sèlman kèk ka abi izole ki te rapòte nan Kafou Lanmò ak Dèyè Mi, men vyolans yo kontinye nan lòt pati nan Broooklyn akoz atak manm G9 yo ki toujou ansèkle katye a.

Ayiti siyen prensipal trete sou dwa moun yo, pami yo Pak Entènasyonal sou Dwa Sivil ak Politik (PIDCP) ak Konvansyon Ameriken sou Dwa Moun, ki pwoteje dwa, a lavi, entegrite fizik ak libète pami lòt ankò. Otorite ayisyen yo gen obligasyon pou pwoteje dwa sa yo reyèlman, nan pran bon jan mezi pou pwoteje moun yo kont menas pou lavi yo ki rezonabman previzib ki kapab soti bò kote aktè ki pa nan leta, tankou kriminèl ak krim òganize a.

Nan fen ane 2022, Premye Minis Henry te mande kominote entènasyonal la pou deplwaye yon fòs ame espesyalize pou asiste Polis Nayonal Dayiti pou li rezoud pwoblèm ensekirite nan peyi a. Sekretè-jeneral Nasyonzini an te fè menm apèl la tou. Aprè plizyè mwa yo pa poze okenn aksyon, Konsèy Sekirite Nasyonzini an, nan dat 14 Jiyè 2023, te bay secrete-jeneral la 30 jou pou li prezante yon lis opsyon, ki defini posiblite ki genyen pou konstitye yon fòs miltinasyonal, operasyon pou retabli lapè, oswa lòt repons entènasyonal. Jou ki te 29 Jiyè a, peyi Kenya te anonse li ta “anvizaje pozitivman” pran tèt yon fòs miltinasyonal an Ayiti epi deplwaye 1 000 polisye pou “ede fòme epi asite polis ayisyen an pou retabli nòmalite nan peyi a epi pwoteje enfrastrikti estratejik yo.” 

Preske tout reprezantan sosyete sivil ayisyen an ak viktim abi ki te patisipe nan entèvyou avèk Human Rights Watch te deklare sitiyasyon an tèlman deteryore radikalman, nan ka sa  li nesesè pou genyen yon repons entènasyonal ki pote pou restore sekirite minimòm ak eta dedwa epi garanti tout Ayisyen genyen aksè a pwodui premye nesesite yo. Anpil nan yo te di yo pa te janm sonje nan vi yo, sitiyasyon sekirite a te katastwofik nan pwen sa, ni nivo grangou ak povrete a pa te janm rive nan pwen estrèm konsa.

Kèk reprezantan sosyete sivil la te di Human Rights Watch kapab genyen bon jan chanjman sèlman si yo mete kanpe yon nouvo gouvènman tranzisyon ki pi lejitim, ideyalman ki gen teknokrat nan tèt li epi ki pa genyen relasyon avèk gwoup kriminèl men tou ki pa pral kandida nan pwochen eleksyon yo. Yo te fè konnen tou deplwaman yon fòs entènasyonal nan peyi a pa ta dwe an reyalite yon fason pou sipòte Premye Minis Henry, yon moun yo wè ki ap dirije yon gouvènman ilejitim, kowonpi ki genyen relasyon prezime avèk gwoup kriminèl, epi sipòte gwoupman politik ki ap akonpanye li sou pouvwa a.

Anpil nan yo souliye enpak eritaj esklavaj, kolonizasyon, rasis, politik anti-Nwa, dèt fòse ak povrete kontinye genyen. Yo avèti pou di, anplis prejidis istorik ak abi ki te komèt dirèkteman oswa endirèkteman pandan entèvansyon puisans ak enstitisyon etranje, anpil peyi Oksidantal ak Nasyonzini kapab toujou genyen gwo enpak sou ekonomi ak politik la an Ayiti.

Depi kòmansman 19e syèk, lè Etazini, Lafrans ak lòt peyi te refize rekonèt endepandans Ayiti pou pwoteje pwòp enterè esklavajis yo, peyi a t ap soufri anba okipasyon vyolan ak enjerans nan kontwòl finans piblik ak pwosesis politik li yo, ak yon dèt fòse.  Ayisyen nan mwatye 20e syèk te andire preske 30 ane diktati ki te genyen kòm karakteristik vyolans, koripsyon ak vyolasyon dwa moun, anba men rejim ki te resevwa sipò Etazini ak Lafrans.  Nan ane 2000 yo, sòlda lapè Nasyonzini te responsab zak   esplwatasyon ak agresyon seksyèl sou fanm ak tifi, ak yon epidemi mòtèl kolera, moun kapab etabli, an pati, lyezon li genyen avèk epidemi kolera ki nan peyi a aktyèlman.

Menm si pifò moun ki te nan entèvyou yo di li nesesè jodia pou genyen yon fòs entènasyonal kèlkonk pou sipòte polis nasyonal Dayiti a pou rezoud vyolans yo, yo fè konnen tou dwe genyen mezi ki adopte pou evite repete prejidis ki te koze nan tan pase yo epi pou sipòte egzekisyon yon pwosesis reparasyon kote se Ayisyen ki ap dirije li. 

Human Rights Watch mande Konsèy Sekirite Nasyonzini an pou li pran apèl sa yo an konsiderasyon, epi si li otorize deplwaman konsansyèl yon fòs entènasyonal an Ayiti, rasire li fonde sou pwotokòl dwa moun ki klè epi li genyen ase finansman ak mekanis sipèvizsyon ki solid. Mete sous a, dwe genyen mezi ki fò pou rasire yo genyen redisyon kont ki ap gen patisipasyon gwoup nan sosyete sivil la, men tou pote asistans imanitè ak lòt sèvis elemantè yo pou moun ki nan bezwen. 

Human Rights Watch mande tou Etazini, Kanada ak lidè rejyonal yo tankou manm Kominote Karayibeyen an (CARICOM), ak lòt gouvènman yo pou sipòte jefò pou mete kanpe yon gouvènman tranzisyon ki ap gen pou travay nan retabli yon eta dedwa kote dwa mou nap respekte epi pèmèt tout Ayisyen genyen aksè a pwodui premye nesesite yo, jiskaske genyen eleksyon demokratik ki kapab founi baz pou fòme yon gouvènman regilye.    

Dwe genyen aksyon ki poze pou rezoud nivo vyolans estrèm, mank sekirite ak enpinite preske total ki genyen an, epi santiman laterè, laperèz, grangou ak abandon ki vizib lakay anpil Ayisyen jodia.  

 

Kat

Zòn metwopoliten Pòtoprens, Ayiti, ki montre komin kote abi yo te dokimante. Done © CNIGS. Graphics © Human Rights Watch

Administrativman, Ayiti divize an 10 depatman, ki yo menm sibdivize an Awondisman, yo chak genyen plizyè komin. Sou bò pa yo, komin yo divize an seksyon kominal, epi seksyon yo genyen plizyè katye ki fòme yo.[6]

Daprè òganizasyon imanitè entènasyonal ak òganizasyon dwa moun ki ap travay an Ayiti, estrikti administratif sa a kapab varye epi kapab genyen sibdivizyon adisyonèl oswa ki diferan nan kèk kote, kòm egzanp nan zòn kote ki gen anpil moun oswa nan gwo komin yo, kote abitan yo souvan fè referans a sibdivizyon ki pote non “rejyon” pou idantifye kèk zòn espesifik.

“Rejyon metwopoliten Pòtoprens” lan fè referans ak rejyon ki genyen ladan li komin ki gen kapital la ki se Pòtoprens, ak zòn ki anviwonnen li yo, pami yo pou pi piti sèt (7) komin (Site Solèy, Kwadèboukè, Kabarè, Petyonvil, Delma, Kafou ak Taba) ki konekte youn ak lòt epi ki genyen yon popilasyon total ki estime a 3 milyon moun.[7]

 

Leksik  

                                                                                     

BINUH: Biwo Entegre Nasyonzini an Ayiti,

CARDH: Sant Analiz ak rechèch nan kesyon dwa mouns de l’homme,

CARICOM: Kominote Karayibeye  

CERP: Sant pou Rechèch nan Ekonomi ak Politik

EU: Inyon Ewopeyen

FAO: Òganizasyon Nasyonzini pou Alimantasyon ak Agrikilti

MINUJUSTH: Misyon Nasyonzini pou Apiye Lajistis an Ayiti

MINUSTAH: Misyon Nasyonzini pou Estabilizasyon an Ayiti

MSF: Medsen San Fwontyè

OCHA: Biwo Nasyonzini pou Kòdinasyon Zafè Imanitè 

OHCHR: Biwo Wo Komisè Nasyonzini pou Dwa Moun,

RNDDH: Rezo Nasyonal Pou Defann Dwa Moun,

UN: Nasyonzini

UNHCR: Biwo Wo Komisè Nasyonzini pou Refijye

UNDP: Pwogram Nasyonzini pou Devlopman (PNUD)

US: Etazini  

WOLA: Biwo Washington pou Amerik Latin  

WFP: Pwogram Alimantè Mondyal (PAM) 

WHO: Òganizasyon Mondyal Sante (OMS)  

 

Rekòmandasyon

Pou Sekretè-Jeneral Nasyonzini an  

  • Rasire li BINUH, nan aktivite li yo, sipòte jefò pou mete kanpe yon gouvènman tranzisyon, atravè resous teknik ak finansye li ap bay epi nan ranfòse entèraksyon ant reprezantan sosyete sivil ayisyen ak aktè politik yo (pami yo opozisyon an) epi pran an kont pwopozisyon yo genyen. 
  • Rasire yo Wo Konsèy Nasyonzini sou Dwa Moun, BINUH, ak lòt ajans Nasyonzini yo sipòte jefò pou mete kanpe yon mekanis kontwòl pou Polis Nasyonal Dayiti, anba otorite tranzisyon an, avèk objektif pou idantifye, ankete epi si sa nesesè, pouswiv polisye ki enplike nan vyolasyon dwa moun, koripsyon, epi ki nan sipòte gwoup kriminèl oubyen lòt krim.
  • Rasire yo Wo Konsèy Nasyonzini sou Dwa Moun ak lòt ajans Nasyonzini yo travay pou founi fòmasyon ak sipò teknik bay yon echantiyon jij enstriksyon, komisè gouvènman ak jij ki espesyalize nan rediksyon kont– tankou pou krim gwoup kriminèl vyolan ak polisye, politisyen komèt epi tou pou moun ki ap sipòte yo– nan pèspektiv pou ale nan refòm sistèm jistis la.
  • Sipòte aplikasyon mezi pou rezoud pwoblèm imanitè a ak twòp moun ki genyen nan prizon yo, prensipalman paske gen moun ki nan detansyon pwovizwa pandan yon peryòd ki long epi pou genyen prizon pou resevwa manm gwoup kriminèl yo pou responsablite prezime yo nan komèt vyolasyon ki grav, ansanm avèk moun ki ap sipòte yo, nan bon kondisyon sekirite epi ki respekte dwa moun.
  • Sipòte jefò pou asire yo moun ki arete oswa ki nan detansyon pou enplikasyon prezime yo nan zak kriminèl benefisye pwosedi ki respekte dwa moun, avan jijman an, tankou genyen aksè a yon avoka epi kote retire libète moun sa dwe dènye rekou ki genyen an; yon sant detansyon pwovizwa ki respekte dwa moun epi ki fonksyonèl; yon pwosedi penal ki respekte dwa moun tankou genyen dwa a yon kontwòl jidisyè; epi yon prizon ki fonksyonèl, ki ranpli kondisyon aseptab pou moun viv.
  • Sipòte jefò pou founi swen sante espesyalize ki konsidere twomatis moun yo sibi, asistans legal ak sipò sikososyal pou viktim vyolans seksyèl, menm pandan pwosedi penal yo, atravè sipò y ap bay òganizasyon ayisyen yo.   
  • Travay avèk gouvènman tranzisyon an pou egzekite pwogram espesyalize nan kad dezameman, demobilizayon ak reyentegrasyon sosyal ak ekonomik moun ki te asosye avèk gwoup kriminèl vyolan yo, kote yo ap pote yon atansyon espesyal  sou sipò y ap bay timoun ki te asosye avèk gwoup sa yo pandan y ap konsidere twomatis yo sibi.    
  • Aplike metodikman Politik sou Devwa Vijilans yo nan kad tout koperasyon ki ap planifye pou fèt avèk Polis Nasyonal Dayiti ak lòt fòs sekirite ki nan peyi a.

Pou Konsèy Sekirite Nasyonzini an

  • Reponn a demann otorite Ayisyen ak sekretè-jeneral Nasyonzini an nan otorize an ijans deplwaman konsansyèl yon fòs entènasyonal, ki konpoze prensipalman avèk polisye, sipòte jefò Polis nasyonal Dayiti ap fè pou restore minimòm sekirite. Fòs la dwe gen manda pou patwouye epi sekirize prensipal wout ki bay aksè yo, pou asire transpò manje ak èd imanitè epi pou pèmèt abitan yo sikile nan tout libète; sekirize zòn kle tankou pò, ayopò, tribinal ak lopital epi pèmèt popilasyon an jwenn sèvis; bay otorite ayisyen asistans teknik, lojistik ak nan domenn entèlijans pandan y ap chèche ankete, arete epi pouswiv chèf gwoup kriminèl ki ap komèt abi yo epi moun ki ap sipòte gwoup sa yo atravè pwosedi ki respekte dwa moun, tankou nan kreye kondisyon pou pèmèt gwoup sa yo remèt zam yo an tout sekirite.  Konsèy Sekirite a dwe tou:
    • Egzije kreyasyon yon mekanis endepandan, kote gwoup nan sosyete sivil la ap enplike ladan, pou kontwole epi fè rapò sou konpòtman ak pèfòmans fòs entènasyonal la. Mekanis sa dwe genyen yon plan pou fè piblik ayisyen an konnen egzistans li; li dwe genyen pwosedi pou piblik la pote plent ki aksesib, konfidansèl epi endepandan; yon branch envestigasyon endepandan ki oryante sou aspè ‘jan’an; ak pwosedi pou pataje prèv yo avèk sistèm jistis lòt peyi pou pi byen rasire yo ap genyen redisyon kont nan peyi orijin ajan ki komèt vyolasyon kòd konduit Nasyonzini yo.
    • Ensiste sou atant lidèchip fòs la genyen ki pa pral tolere okenn move konpòtman, tankou esplwatasyon ak abi seksyèl fòs la ta komèt; lidèchip fòs la pral mennen ankèt rapid sou tout akizasyon move konduit; epi li pral trete yon fason apwopriye tout pwoblèm move konduit ki konfime. 
    • Raple Nasyonzinili dwe aplike estrikteman Politik sou devwa vijilans nan kesyon Dwa Moun epi pou yo sispann kolabore avèk inite oswa chèf nan nan fòs entènasyonal oubyen Polis Nasyonal Dayiti ki te klèman enplike nan vyolasyon grav dwa moun oswa ki te enplike nan sipòte gwoup kriminèl.
    • Mande ak enstitisyon Ayisyen yo pou fè gwo jefò ki konsantre sou ankete epi pouswiv prensipal responsab gwo krim vyolan ki komèt yo; rezoud enpas politik peyi a ap konnen an epi fasilite fòmasyon yon gouvènman tranzisyon; asire livrezon èd imanitè ijan yo fèt nan tout sekirite epi asire lòt sèvis debaz yo; frennen sikilasyon zam ak minisyon ki prale jwenn gwoup kriminèl yo; epi founi travay, edikasyon, ak lòt opòtinite pou moun ki nan kominote ki te anba kontwòl gwoup kriminèl vyolan yo.  
  • Pwolonje anbago zam ki egziste a pou rive nan entèdiksyon tout transfè zam ak materyèl sou teritwa ayisyen an, sof pou Polis Nasyonal Dayiti, depi li mete kanpe yon mekanis kontwòl pou asire livrezon yo epi anpeche detounman fèt.  
  • Mande Gwoup Espè yo pou pwodui yon rapò espesifik pou idantifye enstitisyon ak eta ki vyole oswa kontounen anbago sou zam nan, pandan li ap konsantre li plis sou transfè zam lejè yo. 
  • Enpoze lòt sanksyon sible, tankou entèdiksyon pou vwayaje ak jele fon, sou tout moun ki responsab zak touye moun, kidnaping, vyolans seksyèl ak lòt vyolasyon grav, menm jan tou pou aktè Ayisyen ak etranje sa yo ki responsab nan sipòte gwoup kriminèl vyolan yo. 
  • Egzije yon rapò regilye chak 30 jou nan men sekretè-jeneral Nasyonzini an sou sitiyasyon ki genyen an Ayiti a.
  • Mande an ijans Reprezantan Espesyal Sekretè-Jeneral sou vyolans seksyèl nan konfli, pou genyen yon seyans enfòmasyon sou Ayiti; epi pou deplwaye imedyatman yon konseye prensipal pou pwoteksyon fanm ki ap gen pou travay tèt kole avèk BINUH, Wo Konsèy Nasyonzini sou Dwa Moun ak lòt ajans Nasyonzini yo.

Pou tout Gouvènman, Enstitisyon ak Donatè ki konsène

  • Sispann sipòte aktè politik an Ayiti ki ta gen reponsablite prezime nan sipòte gwoup kriminèl. Sipòte, atravè resous teknik ak finansye, jefò pou fasilite mete kanpe yon gouvènman tranzisyon pou restore minimòm sekirite epi garanti respè dwa fondamantal moun, retabli eta dedwa, epi pèmèt tout Ayisyen genyen aksè a pwodui premye nesesite yo, jiskaske genyen fòmasyon yon gouvènman regilye sou baz eleksyon demokratik.
  • Mande pou genyen deplwaman konsansyèl yon fòs entènasyonal ki baze sou pwotokòl dwa moun ki klè, pou li genyen finansman apwopriye ak mekanis siveyans solid, epi kote ap genyen bon jan mezi pou garanti genyen redisyon kont, frennen sikilasyon zam ak minisyon pou ale jwenn gwoup kriminèl vyolan yo, epi founi èd imanitè ak lòt sèvis debaz yo, edikasyon ak travay nan zòn ki te plis afekte akoz aktivite gwoup kriminèl yo. 
  • Sipòte jefò gouvènman tranzisyon an ak fòs entènasyonal la ap fè pou efektivman demantle gwop kriminèl yo ak rezo kriminèl yo genyen, lè yo rasire yo moun ki responsab zak touye moun, vyolans seksyèl, kidnaping nan yon nivo elve epi ki pote sipò bay gwoup kriminèl yo rann kont atravè pwosedi ki respekte dwa moun. Pami yo, dwe genyen jefò gouvènmen etranje yo ap fè pou analize epi amelyore aksyon y ap poze lakay yo pou panche sou relasyon ki ta genyen nan pwòp peyi yo avèk gwoup kriminèl ki ap opere an Ayiti. 
  • Rasire yo politik ak mezi imigrasyon yo konfòm avèk dwa entènasyonal sou dwa moun, an patikilye avèk prensip non refoulman an, epi kote mezi ak politik sa yo egziste, kite yo an plas epi akselere aplikasyon mezi sa yo yo pou pwoteje Ayisyen yo.
  • Tout gouvènman, patikilyèman Repiblik Dominiken, Etazini, Bahamas ak Kiba, dwe sispann mete deyò, espilse oswa depòte moun an Ayiti toutotan kondisyon vyolans ak lòt kondisyon esepsyonèl ki reprezante yon ris reyèl pou pou genyen prejidis grav ki komèt. Mezi pou sispann retou sa yo dwe pran an konsiderasyon timoun ki fèt aletranje ki ap fè fas ak gwo ris vyolans an Ayiti epi ki pa genyen aksè reyèl a pwoteksyon oswa jistis.
  • Anvizaje founi yon èd imanitè adisyonèl  an ijans bay Ayiti, patikilyèman pou rive ranfòse fonksyonnman ajans imanitè yo pou garanti Ayisyen kapab resevwa aistans nan tout libète epi genyen aksè a sèvis debaz yo pandan gouvènman tranzisyonan ap mete an plas yon plan asistans dirab pou moun ki nan nesesite yo. Rasire yo genyen mezi ki ap aplike oswa amelyorasyon ki pote pou anpeche esplwatasyon seksyèl fèt nan moman yo ap founi tout sèvis ak asistans yo.

Pou Etazini, Kanada ak Inyon Ewopeyen

  • Enpoze, fè aplike totalman, aktyalize kontinyèlman epi adopte lòt sanksyon sible, tankou entèdiksyon vwayaj, jele fon kont tout moun ki responsab zak touye moun, kidnaping, vyolans seksyèl ak lòt abi grav, menm jan pou aktè ayisyen ak etranje ki responsab nan sipòte gwoup kriminèl vyolan, si nesesè, adapte mezi sa yo parapò ak evolisyon sitiyasyon an nan peyi Dayiti. 
  • Adopte mezi ki fò pou frennen trafik ak vant ilisit zam ak minition bay gwoup kriminèl ki ap opere an Ayiti.

Pou Etazini ak Lafrans

  • Rekonèt klèman responsablite Etazini ak Lafrans genyen nan prejidis ak abi istorik yo komèt ki kontinye genyen enpak jodia, avèk garanti sa p ap repete ankò, epi pou yo travay nan elaborasyon yon pwosesis reparasyon efikas e sensè kote se Ayisyen ki ap dirije li.

Pou Manm Kominote Karayibeyen yo (CARICOM)

  • Kontinye sipòte negosyasyon politik nan mitan reprezantan sosyete sivil ayisyen an, aktè politik ak responsab gouvènman an pou rive mete kanpe yon gouvènman tranzisyon ki ap gen pou travay pou restore minimòm sekirite epi garanti respè dwa fondamantal moun genyen, retabli eta dedwa, epi pèmèt tout ayisyen genyen aksè a pwodui premye nesesite yo.
  • Adopte mezi pou kanpe sou sikilasyon ak vant ilisit zam ak minisyon bay gwoup kriminèl ki ap opere an Ayiti, men tou nan ranfòse kontwòl nan trafik ki ap fèt sou lanmè epi nan pò yo. 

Pou Administrasyon Premye Minis Ariel Henry a

  • Pran bon jan angajman epi an ijans bò kote gwoup sosyal ayisyen ak aktè politik yo pou elabore yon solisyon a kriz militidimansyonèl peyi a ap konnen an kote objetif yo byen defini avek yon kalandriye byen detaye.
  • Sipòte yon pwosesis ki pral pèmèt gouvènman tranzisyon an fòme, retabli minimòm sekirite epi garanti respè dwa fondamantal moun genyen, retabli eta dedwa, pèmèt tout ayisyen genyen aksè a pwodui premye nesesite yo nan tout sekirite epi san fòs kote epi òganize eleksyon demokratik pou etabli yon gouvènman regilye.       
  • Travay pou garanti tout Ayisyen genyen aksè a sèvis debaz yo—tankou sèvis santé, jistis ak reparasyon pou viktim vyolans seksyèl—rasire yo pa bliye moun ki ap viv nan zòn ki anba kontwòl gwoup kriminèl yo.
  • Sipòte jefò pou sanksyone epi atravè pwosedi ki respekte dwa moun, fè moun ki responsab yo rann kont pou zak touye moun, vyolans seksyèl, kidnaping yo komèt nan yon nivo elve– tankou atak nan Site solèy, Sous Matla, Bèlè ak Kwadèboukè ki dokimante nan rapò sa– menm jan ak moun ki te sipòte gwoup kriminèl vyolan sa yo.
  • Pa penalize timoun yo te fòse antre nan aktivite gwoup kriminèl yo epi sipòte mezi ki vize reyabilitasyon ak reyentegrasyon timoun sa yo.
  • Rezoud an ijans kriz ki genyen nan sistèm jistis la, tankou nan relokalize tribinal yo nan zòn ki gen sekirite, asire sekirite responsab jistis ki ap sibi menas, amelyore kondisyon nan prizon yo epi amelyore an ijans aksè pou tout Ayisyen kapab jwenn jistis.     
  • Mete deyò polisye ki ap komèt abi oubyen ki kowonpi nan fòs polis la epi nan sistèm jistis la.  
  • Travay avèk fòs entènasyonal la (si li deplwaye), Polis nasyonal la, ak patnè entènasyonal yo pou restore minimòm sekirite nan rejyon metwopoliten Pòtoprens lan, menm jan ak lòt pati nan peyi a ki ap konnen pwoblèm ensekirite.      
  • Travay avèk ajans Nasyonzini ak donatè yo pou founi asistans a moun ki deplase anndan peyi akoz vyolans epi katastwòf natirèl.
  • Travay avèk ajans Nasyonzini ak donatè yo pou mete kanpe yon pwogram global pou reyentegrasyon rapatriye pou moun ki te deja sibi espilsyon, oswa depòtasyon pou vini an Ayiti, yon pwogram ki ap reponn a bezwen espesifik yo genyen, tankou travay, sekirite ak reyinifikasyon familyal, sèvis pou moun ki viktim  vyolans ki baze sou ‘jan’, ep sipòte timoun yo pandan y ap konsidere sa ki pi bon pou yo aprè evalyasyon.
  • Meta kanpe yon dyalòg avèk gouvènman Repiblik Dominiken an pou rezoud pwoblèm tretman y ap bay Ayisyen ak desandan yo epi egzekite pwogram asistans pou moun ki afekte yo.

 

Metodoloji

Nan kad rechèch li reyalize pou rapò sa, Human Rights Watch te entèvyouve 127 moun, avan, pandan epi aprè yon vizit li te fè an Ayiti soti 27 Avril pou rive 5 me 2023. Entèvyou yo te fèt an Anglè, Fransè epi an Kreyòl avèk sipò tradiktè ayisyen ak travayè imanitè ak dwa moun. Genyen lòt reyinyon ki te fèt nan Washington, D.C. avèk kèk gwoup nan dyaspora a epi reprezantan gouvènman ayisyen ak ameriken soti Mas pou rive mwa Jen.

Pami moun ki te pase entèvou yo te genyen 58 viktim ak temwen divès fòm vyolans, moun ki blese ak paran moun ki mouri oswa ki viktim  vyolans seksyèl, yo tout te an Ayiti nan moman entèvyou a. Nou te entèvyouve tout reprezantan gwoup nan sosyete sivil ayisyen an, kowalisyon politik, òganizasyon defans dwa moun ak òganizasyon kominotè ki ap travay an Ayiti, manm dyaspora a; reprezantan òganizasyon non gouvènmantal entènasyonal, Nasyonzini ak lòt espè. Nou te rankontre reprezantan gouvènman ayisyen an, prensipalman Premye Minis Ariel Henry ak Anbasadè Léon Charles, ki se reprezantan pèmanan Ayti nan Òganizasyon Eta Ameriken yo (OEA), men tou avèk komisè gouvènman epi jij.

Human Rights Watch te analize done epi rapò Nasyonzini, gouvènman Etazini ak Kominote Karayibeyen yo (CARICOM), ONG entènasyonal, gwoup nan sosyete sivil ayisyen an ak dyaspora epi medya yo te pibliye. 

Mete sou sa, nou te itilize imaj satelit pou jeyolokalize uit (8) videyo ki te pataje sou rezo sosyal yo ki te montre atak ki te fèt nan mouvman Bwa Kale a, prensipalman nan rejyon metwopoliten Pòtoprens. Nou te verifye tou 12 videyo ak foto ki montre sitiyasyon imanitè katastwofik popilasyon ayisyen an ap fè fas nan rejyon Potoprens lan. 

Dokimantasyon nou fè sou moun yo te touye ak epizòd vyolans seksyèl baze prensipalman sou enfòmasyon  viktim oswa manm fanmi yo epi temwen evennman yo bay, ki kwaze ak enfòmasyon òganizasyon entènasyonal ak ayisyen ki ap defann dwa moun ak òganizasyon kominotè yo kolekte. Akoz gwoup kriminèl ki boule kò plizyè viktim, epi akoz aksè limite a swen sante epi ak absans yon sistèm jistis ki ap fonksyone, li te difisil pou jwenn dosye medikal yo, rapò otopsi oswa sètifika desè. Pifò viktim ak temwen Human Rights Watch  te poze kesyon yo pa te genyen aksè a yon disponiblite telefòn entèlijan  oswa yo te twò pè itilize yo pou anrejistre vyolans ak abi yo, sa ki limite foto ak videyo yo.     

Human Rights Watch te entèvyouve tou espè ak analis ayisyen ak entènasyonal nan domenn sekirite, responsab dwa moun, ak reprezantan gouvènman sou pwòp rechèch y ap fè sou relasyon prezime ki genyen ant gwoup kriminèlyo ak elit politik, ekonomik ak sekiritè peyi a. Nou pa te kapab verifye nan tout endepandans deklarasyon ki te fèt sou lyezon ki ta genyen yo. 

Human Rights Watch te idantifye viktim ak temwen vyolans yo avèk sipò òganizasyon kominotè ak òganizasyon ayisyen ak entènasyonal ki ap defann dwa moun. Nou te vizite tou yon lopital nan Pòtoprens.    

Human Rights Watch te itilize fo non pou pifò nan moun ki te entèvyouye yo, paske yo te mande pou genyen konfidansyalite paske yo pè reprezay ki kapab genyen aprè.

Human Rights Watch te enfòme tout patisipan yo sou objektif entèvyou a, ki gen yon nati volontè, epi sou fason enfòmasyon yo t ap kolekte epi pataje yo piblikman. Moun ki ap poze kesyon yo te asire patisipan yo sou kapasite yo genyen pou fini entèvyou a nenpòt moman oswa chwazi pa reponn nenpòt kesyon, san okenn konsekans negatif. Tout moun ki te pase entèvyou yo te bay konsantman yo vèbalman epi, nan ka kote yo te anrejistre temwayaj yo, yo te bay yon  konsantman ekri.

Entèvyou yo te estriktire a mwatye epi yo te fèt sou sijè ki gen rapò ak abi gwoup kriminèl yo te komèt, ak sitiyasyon imanitè a, kontèks politik, jidisyè ak sekiritè a, epi tou sou repons entènasyonal la.

Okenn nan moun ki te patisipe yo pa te resevwa konpansasyon paske yo te bay enfòmasyon. Human Rights Watch te sèlman bay yon èd finansyè pou transpò ak manje pou moun ki te ap patisipe ki te bezwen sa, atravè òganizasyon defans dwa moun ak òganizasyon kominotè ki te ede lokalize yo. Nou te oryante tou plizyè viktim vyolans seksyèl nan yon lopital kote yo kapab resevwa swen medikal gratis, epi nou te peye frè transpò ki te prevwa yo. Nou te pran prekosyon avèk moun ki te sibi twomatis yo pou nou redui ris pou yo pa twomatize plis toujou pandan y ap rakonte istwa yo.

Human Rights Watch te ekri Polis Nasyonal Dayiti, Minis Jistis la ak Premye Minis Henry nan dat 12 Jiyè, kote nou dekri denonsyasyon ki fèt sou inaksyon lapolisi pandan oswa konplisite li nan vyolans ki fèt pandan atak nan Kabarè epi nan Komin Pòtoprens yo epi vyolans gwoup otodefans moun konnen sou non mouvman Bwa Kale yo te komèt. Nan moman nou ap ekri rapò a, nou pa te resevwa okenn repons.

Obsèvatè Ayisyen ak entènasyonal yodekri moun ki responsab abi Human Rights Watch dokimante nan rapò sa kòm manm gang, gwoup ame oswa gwoup kriminèl vyolan. Nan kad rapò sa nou itilize tèm gwoup kriminèl oswa gwoup kriminèl vyolan. 

 

I. Monte Ensekirite a

Sitiyasyon sekiritè a deteryore an Ayiti radikalman pandan gwoup kriminèl yo ap etann kontwòl yo genyen sou teritwa a, komèt vyolasyon dwa moun ki grav epi pètibe lavi sosyal ak ekonomik Ayisyen yo. Sa mennen Ayisyen yo nan yon fòm mouvman otodefans, sa ki pral pi devan agrave espiral vyolans otorite te deja pa te kapab rezoud. Abi Human Rights Watch te dokimante nan kat (4) komin nan rejyon metwopoliten Pòtoprens reprezante e vyolasyon grav dwa entènasyonal nan kesyon dwa moun ki ta sipoze gen ankèt ak pouswit ki fèt sou yo atravè pwosedi jidisyè li kredib epi san fòs kote.

Nòm Jiridik ki Aplikab

Ayiti siyen prensipal trete sou dwa moun yo, pami yo Pak Entènasyonal sou Dwa Sivil ak Politik (PIDCP) ak Konvansyon Ameriken sou Dwa Moun, ki pwoteje dwa, a lavi, entegrite fizik ak libète pami lòt. Otorite ayisyen yo gen obligasyon pou pwoteje dwa sa yo reyèlman, tankou nan pran bon jan mezi pou pwoteje moun yo kont menas pou lavi yo ki rezonabman previzib ki ka soti bò kote aktè ki pa nan leta, pami yo gwoup kriminèl ak krim òganize.[8]

Touye moun, Vyolans Seksyèl, ak Kidnaping, se zak Gwoup Kriminèl yo ap komèt

Nasyonzini te estime genyen preske 300 gwoup kriminè ki ap opere an Ayiti, mwatwaye ladan yo twouve yo nan depatman Lwès ki genyen ladan li kapital la ki se Pòtoprens ak rejyon metwopoliten an, kote you touye plis pase 2000 moun pandan premye mwatye ane 2023 a,yon ogmantasyon preske 125%  konpare avèk premye mwatye ane 2022. Genyen sis san (600) moun yo te touye jis pou mwa Avril.[9]

Pifò moun sa yo jwenn lanmò yo nan komin ak katye ki anba kontwòl gwoup kriminèl, tankou Site Solèy, Bèlè, pandan genyen kèk ki mouri nan Kabarè, Kwadèboukè ak lòt zòn kote gwoup kriminèl yo fenk etann kontwòl yo.[10]

INan Site Solèy, afwontman ki genyen depi lontan entansifye pou rive mitan ane 2022 ant de (2) prensipal kowalisyon kriminèl, ki se G-Pèp ki anba lòd Gabriel Jean-Pierre alyas“Gabriel,” epi G9 an Fanmi e Alye ki gen nan tèt li Jimmy Chérizier alyas " Barbecue." Nan lòt zòn, genyen kèk gwoup kriminèl ki fè pati kowalisyon sa yo ak lòt gwoup endepandan ki ap chèche etann kontwòl yo genyen sou teritwa a, kote yo atake dirèkteman popilasyon epi nan mete tèt yo kòm otorite defakto, menm jan nan katye moun konn konsidere kòm bon katye oswa ki pa genyen aktitivite kriminèl ki te konn fèt ladan yo nan ane ki pase yo.[11]

Òganizasyon ayisyen ki ap defann dwa moun ak òganizasyon entènasyonal yo estime gwoup kriminèl yo kontwole aktyèlman preske tout zòn metwopoliten Pòtoprens lan, yon espansyon ki bay kè sote parapò ak desanm 2022, dat kote òganizasyon sa yo te estime gwoup kriminèl yo te kontwole 60% zòn sa a.[12]

Vyolans pwopaje tou nan lòt pati nan peyi a pami yo genyen katye nan depatman Latibonit pou ale nan nò peyi a, ki se yon gwo rejyon agrikòl. Daprè òganizasyon imanitè entènalasyonal ak òganizasyon ayisyen dwa moun, genyen kèk gwoup kriminèl, prensipalman Baz Gran Grif, ki gen nan tèt li Luckson Élan alyas “Jeneral Luckson,”ki etann kontwòl yo sou teritwa komin Dechapèl, Lakwa Peris, Lestè, Lyankou, Ti Rivyè Latibonit, Senmak ak Vèrèt. Espansyon sa lakoz pou pi piti  123 moun mouri ant Janvye epi Jen 2023, yon ogmantasyon preske 485 pousan konpare ak menm peryòd la an 2022, epi lakoz plizyè mache fèmen ak tè ki abandone, sa ki afekte pwodiksyon ak chenn distribisyon manje nan Pòtoprens epi nan rès peyi a. Sitiyasyon sa a gen konsekans grav sou kriz ensekirite alimantè ki ap afekte preske mwatye popilasyon Ayiti a aktyèlman.[13]

Lè yo ap touye moun nan rejyon metwopoliten Pòtoprens ak Latibonit, yo souvan itilize vyolans seksyèl, piyaj, boule kadav nan lari epi boule oubyen okipe kay moun ilegalman, tout aksyon sa yo lakoz deplasman plizyè milye moun.[14]

Daprè Ofis Entènasyonal pou Migrasyon (OIM), soti Janvye  pou rive Jen 2023, genyen plis pase 47 400 moun ki te deplase akoz vyolans nan rejyon metwopoliten Pòtoprens lan, epi plis pase 6700 moun nan depatman Latibonit, pami yo moun ki soti Kabarè, Kwadèboukè ak Pòtoprens ki se komin ki  nan depatman Lwès.[15]

Abitan Kanaran ki deplase akoz vyolans gwoup kriminèl yo kòmèt nan kòmansman ane 2023 a, kote yo ap viv nan yon abri ki pa apwopriye nan komin Delma nan Pòtoprens. © 2023 Nathalye Cotrino/Human Rights Watch

Gwoup kriminèl yo kontinye itilize vyolans seksyèl, tankou vyòl kolektif pou teworize, kontwole epi “pini” fanm ak tifi ki ap viv nan zòn ki anba kontwòl gwoup kriminèl ki se rival yo.[16] Gen òganizasyon entènasyonal ki rapòte tou abi ak esplwatasyon seksyèl gwoup kriminèl yo komèt sou fanm ak timoun ki ap viv nan zòn yo kontwole.[17]

Nan Site Solèy, genyen kèk gwoup kriminèl, tankou manm kowalisyon G9, ki ap pratike vyòl kolektif sou fanm ak tifi ki ap viv nan katye ki anba kontwòl federasyon G-Pèp, pou fè moun yo pè nan kad jefò pou pran kontwòl zòn nan. Gen lòt gwoup ki itilize vyolans seksyèl kòm fòm kontwòl pou demontre se yo menm ki nouvo otorite nan zòn kote yo pa te prezan avan, epi gen lòt ankò ki itilize zak sa yo pou pini abitan ki opoze ak prezans yo nan katye yo.[18]

“Vyolans seksyèl,  pa sèlman itilize kòm yon zam lagè ant gwoup kriminèl yo, daprè sa yon ajan imanitè deklare bay Human Rights Watch.  “Men sa tounen yon pratik abityèl, jis pou fè tèt yo plezi yo [gwoup kriminèl], senpleman paske yo genyen pouvwa pou fè sa, paske yo kontwole popilasyon an nan plas Leta. [19]

Medsen San Fwontyè (MSF), ki ap dirije plizyè lopital nan Pòtoprens, fè konnen ant Janvye ak Me 2023,  li te asiste yon total 1 005 viktim  vyolans seksyèl nan Pòtoprens, preske de (2) fwa kantite moun ki te anrejistre nan menm peryòd la an 2022.[20] Òganizasyon ayisyen ki ap defann dwa fanm ki rele Nègès Mawon te dokimante plis pase 110 ka vyolans seksyèl gwoup kriminèl yo komèt depi kòmansman ane a.[21] Sepandan, kantite ka ki pa rapòte yo anpil, epi pa genyen yon enstitisyon leta oswa ki pa nan leta ki ap kontabilize total ka yo [22] Pami 23 moun Human Rights Watch te dokimante ka pa yo epi ki te pase ant Janvye epi Avril 2023, 16 nan yo fè konnen yo pa te resevwa okenn tretman medical avan Human Rights Watch te rankontre yo epi oryante yo nan yon lopital.  

Gwoup kriminèl yo te kidnape tou plis pase 1000 moun nan premye mwatye ane a, souvan lage viktim yo aprè yo fin resevwa gwo lajan kòm ranson.[23] Sa reprezante yon ogmantasyon 49% parapò ak 681 kidnaping ki te rapòte nan menm peryòd la an 2022. [24] Viktim yo se prensipalman sitwayen ayisyen, pami yo fonksyonè, manm aparèy jistis la, moun ki ap travay nan sektè sante ak edikasyon ak lòt moun yo panse ki genyen resous finansye, menm jan ak moun ki twouve yo nan move kote a nan yon move lè.[25]  Gen kèk etranje yo te kidnape, 40 nan premye mwatye ane 2023.[26] Nan kèk ka, bandi yo ta agrese viktim kidnaping yo seksyèlman pou fè presyon sou fanmi yo pou yo peye ranson an.[27] 

Daprè plizyè responsab dwa moun entènasyonal ak ayisyen, epi espè nan sekirite ki ap swiv sitiyasyon an, kidnaping yo atenn yon nouvo nivo gravite ki epi li tounen youn nan prensipal sous finansman gwoup kriminèl yo, sa ki ba yo plis otonomi ak fòs epi pèmèt yo etann teritwa yo.[28] "Se yon biznis", daprè yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an. “Sa pèmèt yo genyen manje epi achte zam ak minisyon. Kidnaping se sèl biznis ki ap fonksyone an Ayiti jodia.”[29]

Timoun yo patikilyèman afekte anba vyolans gwoup kriminèl yo. Rapò anyèl secrete-jeneral Nasyonzini an sou timoun nan mitan konfli ame yo, ki te pibliye 27 jen 2023, dekri Ayiti kòm peyi ki gen yon “sitiyasyon enkyetan ki genyen konsekans imedya” akoz “gravite epi kantite vyolasyon yo” soti septanm 2022 pou rive Mas 2023, men tou “rekritman epi itilizasyon, zak tankou touye moun, rache moun, vyòl ak lòt fòm vyolans seksyèl, atak kont lekòl ak lopital, kidnaping epi anpeche moun benefisye èd imanitè.”[30]

Monte yon “Mouvman Oto Defans” ki Vyolan

Fas ak ensekirite a ki ap vin pi grav ak enkapasite leta pou pwoteje abitan yo, kèk ayisyen te deside fè tèt yo “jistis” avèk pwòp men yo, yo fòme sa ki ta pral pote non mouvman Bwa Kale. Minis Jistis la ki se Émmelie Prophète-Milcé ta sanble ankouraje sa lè li te deklare nan yon kominike pou laprès an Mas 2023 pou di kòd penal la admèt lejitim defans.[31] Mouvman Bwa Kale a te kòmanse vale tèren nan dat 24 Avril 2023, lè abitan Kanapevè, ki se yon katye nan Pòtoprens, te pran 14 manm sispèk gwoup kriminèl ki te nan men lapolis, lenche yo ak tout sa yo jwenn kòm zam epi boule kò yo nan lari, devan je lapolis epi nan kèk ka, ki ta sanble ankouraje abitan yo.[32] Genyen yon videyo ki te anrejistre nan Kanapevè 4  Avril epi ki te pataje sou Twitter ki montre yon polisye ki mete pye li sou do yon moun pou peze li atè a pandan abitan yo ap tire wòch sou li ak lòt manm sispèk gang kèk moman avan yo mete dife sou yo.[33]

Depi lè sa mouvman etann li nan tiut  depatman yo epi lakoz lanmò plis pase 200 manm sispèk gwoup kriminèl, daprè Biwo Entegre Nasyonzini an Ayiti (BINUH) ak Sant pou Analiz ak Rechèch nan Dwa Moun (CARDH)[34] Yo te sible kèk viktim paske yo ta sanble pa konn wè yo nan katye kote abitan yo ye a, paske yo genyen tatou oswa tèt trese, oswa foto yo afiche sou medya sosyal.[35] Human Rights Watch te verifye uit (8) video yo te poste foto sou medyal sosyal ak sit enfòmasyon ant 24 Avril epi 19 Me 2023, ki montre kat (4) diferan atak ki asosye ak mouvman Bwa Kale a.[36] Twa (3) nan atak ki te dokimante nan videyo sa yo te pase a 15 mèt yon komisarya polis.  

Pandan ka kidnapinin gwoup kriminèl yo redui kèk kote, ta sanble akoz mouvman sa a, daprè CARDH, atak yo kontinye san kanpe nan lòt zòn. Genyen anpil abitan ki pa dakò ak mouvman Bwa Kale a krenn pou pa sibi reprezay anba men gwoup kriminèl yo epi pou sitiyasyon an pa vin pi mal, patikilyèman paske manm gwoup kriminèl yo fòme pwòp nouvo mouvman reprezay yo, ki pote non Zam Pale.[37]

Yon reprezantan òganizasyon ayisyen dwa moun deklare bay Human Rights Watch:

“Brigad otodefans yo sezi zam nan menm manm prezime gwoup kriminèl yo, men yo pa remèt yo bay lapolis. Yo ap itilize yo, epi kounya y ap mande vwazen yo lajan pou achte minisyon, gazolin, elatriye, yon sitiyasyon ki suiv menm chema ki konn itilize pou fòme gwoup kriminèl yo.[38]

Kòm avètisman, genyen yon responsab imanitè ki te deklare: Nou ap pale de gwoup moun ki genyen jiska 50 abitan epi yo kòmanse mande abitan yo lajan pou pwoteje yo… se yon pratik danjere paske genyen plizyè inonsan ki viktim…epi si moun yo refize oswa di yo y ap vyole dwa moun tou, yo akize [moun ki ap kritike yo] yo kòm moun ki ap defann gang epi menase yo.”[39]

Sekretè jeneral Nasyonzini an te bay yon avètisman nan rapò ki te pibliye 1 Jiyè 2023 pou di mouvman Bwa Kale ak Zam Pale a “deklannche yon nouvo epizòd vyolans grav ki li menm, si yo pa rezoud li an ijans, riske entansifye atravè lòt mouvman mobilizasyon, ki pral bay zam epi rekrite moun, jenn yo an patikilye.”[40] 

Kominote nan Pòtoprens ki Pi Afekte akoz Vyolans yo

Soti Janvye pou rive Avril 2023, anpil nan abi ki pi flagran yo komèt nan kat (4) komin depatman Lwès la, tout twouve yo nan rejyon metwopoliten Pòtoprens lan: Site Solèy, Kabarè, Pòtoprens ak Kwadèboukè.  Human Rights Watch te dokimante kèk nan abi sa yo: 67 moun mouri anba men gwoup kriminèl, pami yo 11 timoun ak 12 fanm, epi 23 ka vyolans seksyèl, pami yo 19 ka vyòl kolektif, kote viktim yo te sibi agresyon seksyèl anba men plizyè agresè. Chif sa yo kouvri sèlman ka kote Human Rights Watch te entèvyouve viktim oswa manm fanmi yo ak lot temwen, men li pa pran an kont ka nou lòt òganizasyon rapòte. Anpil nan moun Human Rights Watch te entèvyouve yo te fòse kite lakay yo aprè dènye epizòd vyolans sa yo.   

Pou pi piti 45 moun te mouri anba bal pandan gen lòt ki te sibi atak ak manchèt, epi kèk te boule vivan anndan lakay yo. Pifò moun yo te pran bal nan tèt, lestomak oswa nan do epi yo sanble moun ki te sible. Genyen de (2) ki ta sanble viktim anba bal pèdi pandan yo te anndan oswa jis deyò lakay yo epi genyen yon viktim ki te pran bal pandan li ap eseye kouri nan moman afwontman ant plizyè gwoup kriminèl. Pa genyen anpil ka kote, manm fanmi yo pa te kapab ranmase kadav moun pa yo pou antere yo. Men, pifò kò yo te boule nan lari oswa gwoup kriminèl yo pote yo ale.[41]

Yon imaj radyografi ki montre bal nan tèt yon timoun ki viktim pandan afwontman ant gwoup kriminèl nan katye Brooklyn nan komin Site Solèy nan kòmansman Avril 2023. © 2023 Prive

Anpil nan moun ki te viktim vyolans seksyèl yo deklare yo te bat yo pandan epizòd vyolans seksyèl yo, epi genyen youn ki di agresè a te antre yon bout bwa nan bouboun li. Sèz (16) pami viktim yo pa te ale nan yon sant sante ni yo pa te resevwa swen sante avan Human Rights Watch te rankontre avèk yo epi oryante yo nan yon lopital pou resevwa tretman. Garanti aksè pi bonè a swen sante pou moun ki viktim vyolans esansyèl paske genyen kèk tretman ki sansib parapò ak tan ki ap pase, tankou mwayen kontrasepsyon an ijans pou anpeche moun nan ansent san konsantman li ak pwofilaksi aprè moun nan ta fin espoze a yon sitiyasyon konsa pou evite li enfekte avèk VIH.[42] Kèk nan moun ki te entèvyouve nan pou rapò sa pa te genyen aksè a tretman sa yo. Anpil nan yo te dekri doulè yo kontinye genyen nan kò yo, twomatis sikolojik, ak estigmatizasyon yo ap sibi aprè agresyon an.

Genyen yon fanm ki soti Bèlè ki di manm gwoup kriminèl yo te kidnape li pandan senk (5) jou nan fen Fevriye epi kòmansman Mas 2023, pandan peryòd sa genyen senk (5) gason ki plede vyole epi bat li. Genyen yon lòt fanm ki soti Bèlè ki di li te tonbe ansent aprè li fin sibi vyòl kolektif an Fevriye 2023.[43]

Zak Touye moun ak Vyolans Seksyèl nan “Kafou Lanmò,” Site Solèy

Human Rights Watch te entèvyouve 21 viktim ak temwen, pifò nan yo te soti nan zòn Brooklyn ki te dekri kijan yo te touye manm fanmi yo, vyole yo, oswa blese yo, zak yo sibi ant mwatye Mas epi fen Avril anba men manm alyans G9 nan zòn Dèyè Mi tou prè Kafou Lanmò nan yon wout izole ki konekte Brooklyn ak rès Pòtoprens. Genyen yon òganizasyon kominotè ki te dokimante ka kote yo te touye plis pase 100 moun epi plis pase 100 ka vyolans seksyèl nan zòn sa yo pandan peryòd la.[44]

Komin Site Solèy (pami yo katye Brooklyn), Ayiti, ki montre zòn ki anba kontwòl G-Pèp ak kowalisyon G9. Done © CNIGS, OpenStreetMap. Image © 2023 Maxar Technologies. Google Earth. Graphics © Human Rights Watch

Human Rights Watch te dokimante ka 35 moun yo te touye nan zòn sa pami yo 6 timoun, epi 17 ka vyolans seksyèl. Mete sous a, genyen senk (5) ka moun ki te blese anba bal nan Kafou Lanmò ki te entèvyouve ki ap trete nan yon lopital Pòtoprens.

“Abitan Brooklyn yo ap viv yon rèv ki toumante,” daprè sa yon òganizasyon kominotè di Human Rights Watch. “Yo genyen yon sèl wout pou antre epi soti yo kapab itilize chaj pou al chèche lavi… Men depi yo rive nan kote ki rele Kafou Lanmò a, manm G9 yo tire sou yo san yo pa distenge pèsonn tire sou yo oswa fè vyòl kolektif sou fanm ak tifi dèyè mi an, moun konnen sou non Dèyè Mi.”[45]

Zòn Brooklyn reprezante yon espas estratejik depi plizyè ane pou chèf gwoup kriminèl ak moun ki ap sipòte yo, tankou aktè politik ak ekonomik: li se yon baz elektoral enpòtan avèk yon popilasyon ki estime a plis pase 100 000 moun, epi pozisyonnman li bò lanmè a epi akoz li tou prè pò yo vlle di kontwole li ap pote benefis ekonomik.[46]

Nan dènye ane sa yo, se Gang Brooklyn an, ki fè pati federasyon G-Pèp, ki gen nan tèt li Gabriel Jean-Pierre (“Gabriel”) ki te kontwole li. Katye a antoure avèk katye ki anba kontwòl lòt gwoup kriminèl ki fè pati kowalisyon G9 ki nan batay ak G-Pèp, pami yo Gang Belekou (ki gen “Isca” nan tèt li ) epi gang Boston (ki gen “Mathias” nan tèt li); epi Gang  Warf Jérémie (lidè li se “Micanor”) ki kontwole zòn pò a.[47] Genyen lòt manm G9 ki ap fonksyone nan lòt katye ki antoure Site Solèy, pami yo Gang Tè Nwa, Gang Simon Pele ak Gang Dwouya.[48]

Pandan plizyè ane, yo te anvayi abitan Brooklyn ak lòt kote ki anba kontwòl G-Pèp epi yo te sibi atak manm G9 ki vle genyen kontwòl tout Site Solèy.[49] Atak sa yo vin ogmante nan dezyèm mwatye ane 2022 a, ki kòmanse patikilyèman apati yon ensidan mòtèl ki te pase nan dat 8 Jiyè a, kote pou pi piti yo te touye  pou pi piti 95 moun nan Solèy 9 ak Sous Tè ki se kèk sektè nan Brooklyn, daprè Nasyonzini.[50] Ant Jiyè epi Desanm 2022, Nasyonzini etime genyenyon an total 263 moun ki mouri, 285 blese, 57 ka vyolans seksyèl ak 4 moun ki disprèt nan Brooklyn sèlman. Plizyè milye moun te deplase.[51]

Atak vin ogmante plis toujou nan mitan Mas 2023. Viktim ki soti Brooklyn yo ki te pale ak Human Rights Watch fè konnen G9 te sible yo paske yo ap viv nan zòn ki anba kontwòl gwoup rival yo. 

Anne J., ki se yon abitan Brooklyn ki gen 34 ane te di Human Rights Watch:

“ Se chak jou y ap vyole epi toujou moun nan zòn Dèyè Mi…. bandi yo kwense nou. Lè nou dwe soti pou ale chèche manje oswa lajan, yo vyole epi tire sou nou; pa genyen lapolis ni pèsonn pou ede nou.[52]

Nan mitan Avril 2023, Anne di li te pèdi gran frè li yo, ki te genyen 40 epi 50 ane, pandan yo t ap eseye kite katye a pou yo ale travay. Manm G9 te tire toude Dèyè Mi. Anne te sibi agresyon seksyèl anba men senk (5) gason menm kote a: 

Yo trennen m nan cheve antre nan yon kay abandone, kote senk (5) gason vyole mwen youn aprè lòt…Yo di m sa rive m paske mwen se youn nan fanm Gabriel [yo vle pale de chèf G-Pèp la]… Yo te vyole tou sè mwen an ki gen 29 ane menm jou a, men se 3 manm G9 ki te komèt zak sa.[53]

Aurelie F., ki gen 17 ane ki ap viv Solèy 1, yon sektè nan Brooklyn, deklare li te agrese seksyèlman bò (1h) aprè midi nan dat 22 Mas nan zòn Dèyè Mi, pandan li t ap soti achte pou li antre lakay li:  

Yo kenbe m, yo vyole m epi frape m nan figi. Gen yon lòt ki kenbe de (2) men mwen paske mwen te reziste…yo te vyole m avèk anpil vyolans, kounya mwen blese. Mwen pa te kapab mache pandan sis (6) jou. Mwen pa te kapab ale lopital… Manman mwen pa gen lajan. Chak fwa mwen panse ak sa, mwen kriye anpil. [54]

Natalie P., yon manman twa pitit ki gen 42 ane, t ap travèse zòn Dèyè Mi pou antre lakay li pandan li t ap soti nan mache bò 7è nan aswè nan dat 16 Avril 2023, lè kriminèl yo rele li. Li te eseye kontinye wout li, men yo te tire nan direksyon li. “Yo pa te frape m, men aprè sa yo kenbe m epi yo chire rad sou mwen…Yo bat mwen ak zam yo, epi senk (5) nan yo te vyole mwen,” daprè sa li di Human Rights Watch.[55]

De (2) jou aprè, pitit gason Natalie ki genyen 16 ane resevwa bal epi li mouri. Natalie di pitit li a te resevwa yon bal nan lestomak nan moman afwontman ant G9 ak G-Pèp sou wout pou li antre lakay li aprè lekòl.

Afwontman ant G9 ak G-Pèp se sa ki anpeche nou viv… bandi yo an pozisyon, epi yo ouvè kout zam sou manm popilasyon an. Lè nou blese, pa genyen lopital. Genyen yon sèl wout nan zòn nan, epi genyen yon pakèt kadav la. Nou eseye soti avan 4è nan maten paske nou konnen aprè sa, bandi yo ap soti deyò pou vanje. Se yon sitiyasyon ki konplike. Pou nou kite lakay nou, nou dwe fè sa an kachèt. Pou tounen lakay nou se menm bagay la tou…Stiyasyon an grav anpil. Nou vle kite zòn nan men nou pa genyen mwayen pou ale viv lòt kote. Nan ka sa nou oblije rete…depi 15 Avril, genyen anpil fanm ki vyole, yo touye anpil moun.[56]

Natalie fè konnen tou li te wè yon pakèt kò youn sou lòt nan yon kay tou prè Dèyè Mi, preske nan dat 20 Avri

Kò you te monte youn sou lòt. Yo te touye anpil moun, epi anpil krim te komèt. Gen moun yo te rache, genyen yo te touye ak bal, epi kèk yo te dekoupe ak manchèt.[57]

Camille M., yon manman twa pitit ki gen 29 ane ki soti Brooklyn, te pèdi mari li nan dat 1 Avril 2023, lè manm G9 te pran li ale Dèyè Mi pandan li te nan wout pou antre lakay li aprè li te soti chèche travay. Nan dat 2 Avril 2023, aprè li te soti pou al vann diri, pwa ak lwil nan mache a pou fè yon ti kòb, yo te kanpe li menm kote a pandan li ap tounen lakay li, yo te bat li nan figi avèk yon  baton, epi kat (4) kriminèl vyole li.[58] “Lè yo fini, bandi yo te di mwen ale vit,”daprè deklarasyon li. “Men li te difisil pou mwen mache.”[59]

Yo te touye yon sè Camille ki gen 26 ane nan dat 15 Avril, lè manm G9 te atake gwoup Gabriel la nan Solèy 17 nan zòn Brooklyn, nan yon tantativ pou kontwole zòn nan. “Li te lakay li,” daprè sa Camille esplike. “Yo t ap tire, epi li te resevwa yon bal nan tèt epi li mouri. Anpil moun te mouri jou sa a. Yo te boule kèk nan kò yo, kèk te dekapite epi genyen ki te dekoupe an mòso,”daprè sa li te di Human Rights Watch.  

Camille deklare li te wè kò sè li a pami yon pil ki te genyen plizyè dizenn kò ki te youn sou lòt bò lari a nan zòn Dèyè Mi:

[Yo] te youn sou lòt. Te gen gason ak fanm. Genyen ki te dekapite, genyen yo te koupe tete yo, oswa men oubyen pye yo. Yo tout se te moun ki t ap viv nan zòn nan yo te touye dènyeman la.[60] 

Julieth F., ki gen 30 ane se yon manman ki gen kat pitit ki te pèdi mari li  ki gen 37 ane nan mitan Avril 2023 pandan li ap retounen Brooklyn aprè li te sot vann machandiz li nan lari a:

Pandan nou t ap mache nan wout ki pote non Kafou Lanmò a, gen twa gason ki te vin sou nou…Yo vyole mwen… Yon lòt gason ki te genyen zam te pran mari mwen…Yo touye li epi yo boule kò a. Mwen te wè yo trennen li sou yon pil kadav, yo mete kawotchou sou yo epi yo boule yo.[61]

Okenn nan viktim ki soti Brooklyn Human Rights Wach te entèvyouve yo pa te denonse abi sa yo piblikman, devan lapolis oswa depoze yon plent devan tribinal, paske yo pè reprezay ki kapab genyen epi yo pa genyen konfyans nan otorite lapolis ak lajistis yo. Komisarya polis nan Site Solèy la p ap fonksyone depi Jen 2021.[62] Otorite lajistis yo nan Pòtoprens pa te reyalize okenn ankèt preliminè sou abi ki komèt nan Brooklyn oswa Kafou Lanmò yo, daprè deklarasyon òganizasyon ayisyen dwa moun yo.[63]

Genyen de (2) viktim Human Rights Watch te entèvyouve ki deklare yo te resevwa avètisman nan men manm G9 pou yo pa pale piblikman sou sa yo te viv oswa yo te temwen.

Clementine V., se yon manman kat pitit ki gen 33 ane, yo te bat li nan figi epi sibi vyòl anba men de (2) gason nan dat 20 Avril 2023, bò 4è nan maten nan zòn Dèyè Mi pandan li ap soti pou ale vann nan mache a. Li te genyen yon gran sè li ki gen 32 ane  ki te avèk li, manman twa timoun, bandi yo te touye li paske li t ap reziste ak vyolans seksyèl yo. “Lè medam yo obeyi, yo pa touye yo, men si yo reziste, yo touye yo,” daprè sa Clementine di Human Rights Watch:

[Sè mwen an] te resevwa bal... Yo te boule li nan prezans mwen epi yo te mete kadav li nan mitan yon pakèt lòt kadav. Epi yo kite mwen ale, men yo te di m pa di anyen sou sa ki te pase a nan laprès. Sinon, y ap touye mwen.[64]

Mathilde F., yon manman kat pitit ki genyen 36 an ki soti nan Pwojè Lento 2, yon sektè nan Brooklyn, fè konnen nan dat 19 Avril 2023, li te wè kijan manm G9 te touye frè li ki genyen 38 ane nan zòn Dèyè Mi: 

Kriminèl yo te pran nou. Youn nan yo te genyen yon kouto epi ponyade li nan prezans mwen…yo retire ògàn ki nan kò li. Epi twa nan yo te vyole mwen…Lè yo fin vyole mwen, yo pase m lòd pou mwen kouri. Yo di m yo kite m vivan pou m kapab rakonte lòtmoun yo sa ki te pase a.[65]

Men Mathilde fè konnen yo te avèti li pou li pa di sa nan laprès, sinon y ap touye li.[66]

Yo pa rapòte anpil ka lanmò ki te pase nan Kafou Lanmò depi kòmanse Me 2023, depi G9 ta sanble kòmanse otorize abitan Brooklyn yo sikile san yo pa atake yo, menm si G9 kontinye antoure katye a. Yo te rapòte plis ka moun yo touye  ak vyolans seksyèl an Me ak Jen anndan Brooklyn, lè manm G9 ki kontwole katye Boston ak Belekou te ap mennen atak epi antre nan zòn sa yo, nan kèk ka pou jwenn aksè a kèk kote nan lari Brooklyn.[67]

Genyen reprezantan yon òganizasyon kominotè ki di Human Rights Watch ta sanble nan kòmansman Jiyè a lidè G9 ak G-Pèp yo te jwenn yon trèv nan dat 28 Jen. Men, reprezantan an fè konnen: “Nou pa konnen poukisa oswa pou konbyen tan sa ap dire. Sityasyon ki te genyen an pa chanje pou abitan Brooklyn yo, ki toujou pè pou pa genyen atak epi yo kontinye ap soufri anba grangou ak swaf, epi yo ap viv nan labou ak fatra.”[68]

Reprezay Kont Abitan nan Sous Matla (Kabarè)

Nan dat 19 Avril 2023, manm kowalisyon G-Pèp te lanse yon atak pandan senk (5) jou nan zòn Sous Matla nan komin Kabarè, ta sanble pou pini popilasyon an paske yo te mete barikad pou anpeche gwoup kriminèl yo atake epi pran kontwòl katye yo.[69] Human Rights Watch estime genyen pou pi piti 130 moun yo te touye, 20 kay piye epi boule epi plis pase 3700 moun yo te fòse kite lakay yo, sou baz entèvyou ki te reyalize avèk responsab òganizasyon dwa moun ayisyen ak entènasyonal ki te mennen ankèt sou atak la epi analiz rapò konfidansyèl òganizasyon entènasyonal ki te dokimante sa ki te pase yo.[70] Human Rights Watch te entèvyouve sen (5) viktim ak temwen atak sa ki te dire senk (5) jou epi dokimante lanmò sèt (7) moun, pami yo sis (6) yo te boule anndan lakay yo, epi twa (3) ka vyolans seksyèl.

Genyen twa (3) gwoup nan G-Pèp ki te enplike nan atak mwa Avril la, pami yo gwoup ki gen nan tèt li Jean Auguste Cherisme (alyas “Jeneral Bogi”), Bigel Chery (alyas “Big C”), ak Jeff Larose (alyas “Jeff”), daprè deklarasyon kèk aktivis ak chèchè ayisyen, sou baz temwayaj viktim ak enfòmasyon abitan nan zòn yo bay ki te idantifye agresè yo kòm manm gwoup sa yo.[71] 

Zòn Sous Matla nan komin Kabarè, Ayiti. Done © CNIGS, OpenStreetMap. Image © 2023 Maxar Technologies. Google Earth. Graphics © Human Rights Watch

Preske genyen 2,000 moun ki ap viv Sous Matla, yon zòn estratejik epi rantab pou gwoup kriminèl yo akoz li twouve li nan nò Pòtoprens tou prè wout nasyonal la ki konekte kapital la ak depatman ki nan nò peyi a.[72] Manm G-Pèp yo te deja atake popilasyon Sous Matla an Novanm 2022, ta sanble nan yon lòt tantativ pou kontwole zòn nan. Pandan atak sa a, yo rapòte genyen 72 moun ki te mouri, 29 fanm ak tifi te vyole, epi plis pase 1400 moun te deplase, daprè deklarasyon kèk gwoup ki ap defann dwa moun.[73]

Genyen senk (5) temwen atak an 2023 ki di Human Rights Watch bandi yo te rive nan sous Matla epi tonbe tire san distenge pèsonn. Gen lòt, ki te genyen manchèt ak zam manch long, ki te kraze pòt kay moun, touye epi boule abitan yo anndan kay la, tire sou moun ki ap eseye sove, epi agrese seksyèlman fanm yo nan lari ta sanble nan lide pou fè moun yo pè epi voye yon mesaj pou di yo se nouvo otorite nan zòn nan. Menm si te genyen prezans lapolis nan zòn nan, temwen yo fè konnen polisye yo pa te entèvni pou anpeche oswa kanpe atak la.[74]

Human Rights Watch te prezante done sa yo bay Polis Nasyonal Dayiti epi mande li pou bay yon repons fas ak moun ki akize lapolis ki pa ta entèvni nan yon nan yon lèt jou ki te 12 Jiyè 2023, men li pa te resevwa okenn repons pou rive mwa Dawout la.

Cecile Z.,  ki genyen 31 ane se manman yon bebe 6 mwa, fè konnen yo te agrese li seskyèlman 19 Avril 2023. Li fè konnen li te lakay li nan Sous Matla lè manm gwoup kriminèl yo te rive epi kòmanse “tire toupatou”. Li te kouri, espere li t ap gentan ale pou jwenn sekirite:

Mwen te wè yon pakèt moun yo te touye, epi mwen pa te konnen kibò pou mwen ale. Aprè mwen te pase bò kote plizyè mesye ak zam ki te maske; mwen pa te kapab wè vizaj yo. Epi yo te fòse mwen kouche atè, epi menm si mwen te gen règ mwen, twa (3) nan yo te vyole mwen… yo mete timoun nan atè a, epi li t ap kriye lè yo t ap atake mwen an. Yo te mete men yo anba gòj mwen. Lè yo fini, yo te kòmanse tire epi mwen te pwotite pran bebe a epi mwen kouri… Mwen genyen gwo doulè nan vant depi lè sa.[75]

Se aprè sa Cecile ta pral aprann yo te boule gran papa li ki te genyen 77 ane ak kouzin li ki te ansent sèt  (7) mwa anndan lakay li, ansanm ak yon lòt kouzen li ki te abite tou prè yo te boule lakay li tou.[76] Li deklare : “Mwen te pèdi tout bagay.”[77]

Marie N., se yon abitan Sous Matla ki genyen 32 ane fè ki konnen papa li ki genyen 74 ane ak yon neve li ki genyen 15 ane te mouri anba men kriminèl yo nan dat 19 Avril 2023: 

Kriminèl yo te vini nan yon bis epi sou moto, yo t ap tire nan tout direksyon, epi mwen te wè moun ki te tonbe nan lari a, sa ki te mouri ak sa ki te blese…Kat (4) jou aprè mwen te retounen nan katye mwen. Lè mwen te rive…mwen te ale lakay mwen…mwen te jwenn yon boule kò papa mwen atè a.[78]

Kèk moun t ap eseye sove sou lanmè, men manm gwoup kriminèl yo te tire sou yo tou, daprè kèk temwen.[79] Youn nan ti bato yo te koule nan lanwit akoz li te genyen twòp moun epi te manke vizibilite tou, daprè òganizasyon dwa moun Fondasyon Je Klere ki te dokimante dosye a. yo rapòte genyen uit (8) bebe ki te mouri nan bato a epi genyen kèk granmoun yo toujou poko jwenn.[80]

Pauline M., ki gen 45 ane se yon manman senk (5) timoun, te pèdi youn nan pitit li yo 19 Avril. “Aprè mwen te fin sove, mwen te rann mwen kont genyen youn nan pitit gason mwen yo…ki te ap eseye sove sou yon bato avèk kèk vwazwen, men bato a te koule,” daprè sa li te di Human Rights Watch.[81]

Isabel G., ki genyen 51 ane se manman uit (8) timoun, fè konnen li te anndan lakay li nan Sous Matla jou ki te 19 Avril la avèk pitit gason li ki genyen 25 an lè yo te kòmanse tande bri zam tou prè kay la. Plizyè Gason ki maske te fòse pòt la epi antre lakay li. Youn nan yo te frappe li nan vizaj li, epi de (2) nan yo te vyole li, daprè sa li di. Pitit gason li an t ap eseye kouri men yo tire li. Li te rive bò lanmè a epi monte nan yon ti bato, men bato a te chavire, pitit gason li a ak plizyè lòt moun te neye.[82]  

Atak nan Bèlè (Pòtoprens)

Jou ki te 28 Fevriye 2023, Gang Krache Dife ki gen nan tèt li Gady Jean (alyas “Pèse”), yon manm nan kowalisyon G9 ki kontwole sektè ba Bèlè, te atake wo Bèlè ki anba kontwòl gwoup kriminèl Kempès Sanon an ki pa afilye avèk okenn gwo kowalisasyon kriminèl yo.[83] Afwontman yo te dire jiska 5 Mas. Pou pi piti yo rapòte genyen 150 moun ki mouri oswa ki disparèt, pami yo moun ki ta fè pati gwoup kriminèl la, men tou abitan ki pa gen relasyon ak gwoup sa yo epi plis pase 80 kay te boule, piye oswa vandalize, daprè òganizasyon ayisyen ki ap defann dwa moun.[84]

Katye Bèlè nan komin Pòtoprens, Ayiti. Done © CNIGS, OpenStreetMap. Image © 2023 Maxar Technologies. Google Earth. Graphics © Human Rights Watch

Wo Bèlè—kote gen preske 13 000 moun ki ap viv la—separe katye Delma, ki anba kontwòl lidè G9 la ki se “Barbecue,” apati Ba Bèlè, ki li menm tou anba kontwòl kowalisyon sa. Manm G9 yo dwe travèse Wo Bèlè, ki pa anba kontwòl yo, pou al mennen aktivite kriminèl tankou transpòte moun yo kidnape pou ale nan zòn yo kontwole.[85].[86] Atak la se ta yon tantativ tou pou etann kontwòl yo genyen oswa kraze tout rezistans ki kapab genyen anfas yo. 

Genyen yon gwoup k ap defann dwa moun ki te fè konnen – sou baz temwayaj viktim ak abitan nan zòn nan – bandi Krache Dife te resevwa sipò materyèl nan men Polis nasyonal Dayiti, pami yo twa (3) machin blende ki te itilize nan atak la.[87] Kempès Sanon ta resevwa tou sipò materyèl ak pèsonèl nan men gwoup ki twouve yo nan Gran Ravin ak Vilaj Dedye pou repouse atak la.[88]

Human Rights Watch te prezante done sa yo bay Polis Nasyonal Dayiti epi mande li pou bay yon repons fas ak moun ki akize lapolis ki pa ta entèvni nan yon lèt jou ki te 12 Jiyè 2023, men li pa te resevwa okenn repons pou rive mwa Dawout la.

Human Rights Watch te entèvyouve senk (5) viktim ak temwen atak sa epi li te dokimante 13 ka moun yo touye  ak twa (3) ka vyolans seksyèl, majorite nan yo te komèt nan Ri Timas, ki se yon aksè kle pou ale Wo Bèlè. Daprè fanmi viktim yo, atak yo te sanble sible, nan yon premye tan, moun yo akize ki ap kolabore avèk oswa ki ta manm gwoup rival yo.[89]

Josie L., ki se yon fanm 28 an ki ap viv nan Bèlè avèk patnè li gen 32 an, de (2) pitit ak papa li ki genyen 64 an, ki gen yon andikap, dekri jan kat (4) gason ki se manm kowalisyon G9 te agrese li seksyèlman jou ki te 28 Fevriye a:

Pandan m ap kite lakay mwen, mwen te rankontre kat (4) gason ki te ame, se tankou yo t ap patwouye nan lari a. Yo pran m yo mennen m nan yon kay abandone tou prè a, epi yo kat la vyole mwen. Yo vyole m devan epi dèyè…sa te fè m mal anpil…Yo te plede menase mwen, yo di mwen si mwen di lòt moun sa yo fè m nan y ap touye mwen oswa fanmi mwen.[90]

Menm jou a, aprè yo te fin agrese li seksyèlman, Josie te kite kay li ak patnè li a, papa ak pitit li yo epi yo te ale nan yon kan enpwovize moun deplase yo te fòme nan Pòs Machan. Yon jou aprè, patnè li a te retounennan katye a kote vwazen yo di yo te wè li pran bal nan lestomak epi bandi yo mete dife sou li nan Ri Timas. Yon semenn aprè, Josie di li te retounen al pran kèk bagay nan kay la men li te jwenn yon boule kay la.

Valerie B., yon manm twa pitit di Human Rights Watch:

Katye mwen an ki se Wo Bèlè, anba kontwòl gang ki gen nan tèt li Kempès. Manm gang ki genyen Ti Manno nan tèt li a, ki fè pati G9, te atake nou… Se te ant yo menm afwontman an te ye avan…epi aprè gè a vire sou abitan ki nan zòn nan. Jou ki te 3 Mas la, mwen te nan Ri Timas…lè mwen tande anpil tire…epi mwen kouri antre lakay mwen… mwen te wè papa mwen, ki te rete nan kay la, gen de (2) gason ki pran li…Youn nan yo tire li nan tèt epi yon lòt te kòmanse koupe men li avèk yon manchèt, avan yo awoze li ak gazolin epi boule li. Papa mwen te genyen 44 an epi I t ap travay pou yon konpayi ki ap fè netwayaj piblik. Li pa te genyen anyen pou li wè ak gwoup kriminèl.[91]

Pitit gason Valerie a ki genyen senk (5) an, ki te rete nan kay la jou a, yo te boule li jiskaske li mouri nan moman kriminèl yo te mete dife nan kay la. “Lè mwen te rive antre nan kay la, yo te deja vlope li ak yon dra, li te boukannen nèt,” daprè sa li di.[92]

Yo te rapòte plis ka moun yo touye  ak deplasman jiska fen Jen nan Bèlè.[93]

Gwoup Kriminèl yo Etann yo nan Kanaran (Kwadèboukè)

Soti 21 Janvye pou rive fen Fevriye 2023, Gang Kanaran ki gen nan tèt li “Jeff,”  te lanse yon atak pou etann kontwòl li nan zòn Kanaran ki se yon lokalite nan komin Kwadèboukè. Gwoup la te kontwole avan sa Sen Kristòf ak katye Kanaran yo epi li te vle etann li nan twa (3) lòt katye: Koray, Jerizalèm ak Onavil.[94]

Katye nan zòn Kanaran anndan komin Kwadèboukè, Ayiti. Done © CNIGS, OpenStreetMap. Image © 2023 Maxar Technologies. Google Earth. Graphics © Human Rights Watch

Genyen plizyè dizèn moun yo te touye pandan atak sa, daprè yon òganizasyon dwa moun ki te mennen ankèt sou atak la, epi anpil nan yo te fòse kite lakay yo.[95] Human Rights Watch te entèvyoue 11 viktim ak temwen atak sa epi dokimante 12 ka kote yo te touye moun. Anpil nan moun ki te deplase yo rete pwovizwaman nan yon legliz ki nan komin Delma, avèk sipò Ofis Entènasyonal Migrasyon (OIM).    

Kanaran se yon zòn daprè plan ibanis ki te prevwa pou konstwi lojman pou resevwa viktim tranbleman tè 2010 yo. Wout nasyonal ki konekte kapital la avèk depatman ki nan nò ak lès peyi a pase nan zòn sa, ki fè li tounen yon zòn estratejik pou gwoup kriminèl ak enterè ekonomik yo.[96] Pran kontwòl Koray, Jerizalèm ak Onavil ap pèmèt Gang Kanaran an kontwole epi benefisye kidnaping ak taksasyon ilegal nan tchèk pwent ki genyen nan plizyè pati nan Wout Nasyonal #3, ki tounen yon wout transit kle paske lòt gwoup kriminèl pran kontwòl Wout Nasyonal #1 an nan men Gang Kanaran an.[97]

Avan atak sa, Koray, Jerizalèm ak Onavil te konsidere kòm katye ki te relativman pezib nan Pòtoprens. Vyolans lan montre kòman enterè ekonomik yo ap ensite gwoup kriminèl yo etann yo nan nouvo zòn.[98]

Angelique V., ki se yon machann ki gen a 26 ane, dekri fason yo te atake  li 21 Janvye 2023, pandan li te nan mache Koray la. “Yo [kriminèl] yo te kòmanse tire… sou tout bagay nan mache a, sou tout moun,”daprè sa li di. “Chèf yo ki se Jeff…yo te vle kontwole antre katye a, paske yo vle kontwole wout ki bay aksè sou Pòtoprens, epi wout sa yo se la yo pase.”[99]

Pandan Angelique t ap kouri nan lari a pou li sove, li te wè yon vwazen li ki gen 54 an ki se yon chapantye yo te ba li yon bal nan do, aprè sa bandi yo boule kò a. Kèk jou aprè, yon bò frè li fè li konnen mari li a ki genyen 28 ane, ki te sove pandan atak la, te mouri epi yo boule kò li tou.[100]

Daprè kèk temwen, manm gwoup kriminèl yo t ap chèche premyeman manm fòs polis la ak fanmi yo, epi yo te kòmanse atake lòt abitan ki pa genyen okenn relasyon avèk lapolis.[101]

Simón C.,  yon abitan Koray ki gen 45 an di Human Rights Watch:

Jou ki te 21 Janvye a… Mwen te lakay mwen ap fè manje avèk pitit mwen lè mwen te wè plizyè gason ak zam t ap rive… Nou te kache anba kabann nan…nan demen maten, pitit mwen yo avèk mwen te kite kay la…pandan m ap sove, mwen te wè de (2) kay ki se pwopriyete kèk polisye ki ap viv nan ri sa a anba dife, yo t ap boule…Moun Jeff yo te rive epi ap mande pou kay polisye ak fanmi yo, epi yo te boule yo.[102]

Manm gwoup Jeff yo te pran kontwòl kay abitan yo te abandone pandan y ap sove, epi sa ki t ap eseye tounen di yo te mande yo gwo lajan pou repran kay la.[103] “Anpil moun te di m kriminèl yo deja okipe kay mwen, sa vle di mwen p ap kapab retounen ladan l,” daprè sa yon abitan Koray ki gen 51 an deklare. “Mwen te mande yon vwazen pou mande kriminèl yo si mwen kapab tounen…Yo te di mwen kapab si mwen peye … $500 ameriken.”[104]

Nouvèl yo rapòte plis ka moun yo touye ak deplasman nan Kanaran jiska fen Jen.[105]

 

II. Yon Sitiyasyon Imanitè Katastwofik

“Mwen te fèt nan Site Solèy…mwen pase tout vi mwen la…Sitiyasyon an vin pi mal kounya pase avan. Nou pa genyen anyen pou nou manje, ni dlo epi yo boule kay nou. Lavi a trè difisil.” 


— Deklarasyon yon abitan Brooklyn ki gen 29 an [106]

Kriz sekirite a agrave sitiyasyon imanitè a ki te deja kritik depi plizyè ane. Aksè a limite anpil pou jwenn manje, kouran, dlo potab, asenisman, swen sante ak edikasyon.[107] Preske 59 pousan popilasyon ap viv nan povrete, kote aksè pou jwenn sèvis debaz yo limite.[108] Ajans imanitè yo estime genyen 5.2 milyon ayisyen, kote 57 pousan ladan yo se fanm ak tifi, ki bezwen yon aistans imanitè, yon ogmantasyon 20 pousan konpare avèk ane 2022.[109]

Preske mwatye popilasyon ayisyen an, swa 4.9 milyon moun, twouve yo nan ensekirite alimantè grav, pami yo genyen 1.8 milyon ki ap konnen yon nivo ijans nan kesyon ensekirite alimantè. An Septanm 2022, plis pase 19 000 moun ki ap viv nan komin Site Solèy t ap konnen yon sitiyasyon grangou katastwofik ki anrejistre pou premye fwa an Ayiti epi nan emisfè Oksidantal la. Kounya, Ayiti se youn nan peyi ki plis gen ris pou konnen gwo grangou bò kote Afghanistan, Burkina Faso, Mali, Somalia, Sid Sudan, Sudan, ak Yemen[110] Pwogram Alimantè Mondyal (PAM) te mete Ayiti nan lis kote “nivo preyokipasyon an pi wo” nan kesyon ensekirite alimantè pandan peryòd soti Jen pou rive Novanm 2023, daprè prevision yo fè.[111]

Se Sèlman 47 pousan ayisyen ki genyen aksè a kouran pou rive ane 2020, daprè Bank Mondyal.[112] Genyen lòt sous ki bay chif ki pi ba, ki fè konnen rive kòmansman ane 2023, se sèlman yon tyè (1/3) nan popilasyon ayisyen yo ki gen aksè a kouran—epi tanzantan yo koupe kouran an, men tou ki nan yon pri ki elve—sa ki agrave pi plis aksè a byen epi sèvis yo, konsèvasyon manje ak fonksyonnman aktivite komèsyal yo.[113]

Se sèlman 55 pousan fwaye ayisyen yo ki gen aksè a dlo potab epi de tyè (2/3) popilasyon an ki genyen aksè limite a sèvis asenisman, sa ki rann pwopagasyon kolera vin pi grav sou plan nasyonal.[114] Depi kolera te reparèt an Oktòb 2022 a, Ministè Sante piblik te rapòte 56 580 ka sispèk kolera (preske mwatye nan yo se timoun ki genyen mwens pase 14 ane), 3 612 ka konfime epi 814 moun ki mouri atravè dis (1) depatman peyi a rive 26 Jiyè 2023.[115]

Gen òganizasyon entènasyonal ki estime 75 pousan enfrastrikti sante peyi a pa genyen ase medikaman oswa ekipman medikal epi pa gen ase pèsonèl ki fòme. Nan dènye ane ki pase yo, anpil nan pwofesyonèl sante yo te kite peyi a an mas akoz ensekirite, sa ki vin agrave pwoblèm asksè a sèvis sante yo pou popilasyon an.[116]

“Sistèm nasyonal sante a sou wout pou li efondre” epi “li pa kapab reponn a kriz malnitrisyon ak kolera peyi a ap konnen an,” daprè Catherine Russell, ki se Direktè Egzekitif Fon Nasyonzini pou Timoun (UNICEF), nan dat 16 Jen 2023.[117]

Daprè UNICEF, gen 4.2 milyon timoun ki pa jwi dwa a edikasyon akoz pri lekol yo ki wo, ensekirite nan lekòl oswa sou wout pou ale lekòl, oswa mank enfrastrikti ak pèsonèl.[118] Ministè Ayisyen Edikasyon an fè konen nan kòmansman mwa Me a genyen mwens pase 645 000 elèv ki te ale lekòl nan 18 950 lekòl ki anrejistre an Ayiti.[119]

Edikasyon an Ayiti pètibe anpil depi kat (4) an epi yo estime timoun yo te pèdi yon ane lekòl konplè pandan peryòd sa akoz manifestasyon ak twoub politik yo, men tou akoz pandemi Kovid-19 la, katastwòf natirèl ak ensekirite ki ap ogmante ki lakoz anpil lekòl kraze epi kèk fèmen, tanporèman oswa lòt ki fèmen nèt.[120]

Kondisyon Imanitè nan Zòn ki anba Kontwòl Gwoup Kriminèl yo

Popilasyon ki ap viv nan zòn ki anba kontwòl gwoup kriminèl yo ap sibi patikilyèman yon gwo mank aksè a sèvis debaz yo ak mank manje, akoz vyolans epi ensekirite, sa ki anpeche yo jwenn pwodui oswa gen aksè a sèvis yo pandan plizyè jou, semenn e menm plizyè mwa. Nan Site Solèy, kòm egzanp, pou pi piti genyen 19 200 moun ki ap fè fas ak gwo ris grangou daprè Biwo Nasyonzini pou Kòdinasyon Zafè Imanitè (OCHA), 20 pousan timoun ki genyen mwens pase senk (5) an ap soufri anba malnitrisyon grav epi 80 pousan fwaye yo pa genyen aksè a dlo pou yo bwè.[121]

Kèk sant sante ki gen òganizasyon entènasyonal nan tèt yo nan zòn nan, ki te apenn kapab satisfè bezwen yo avan kriz ki genyen Jodi a, fèmen akoz ensekirite.[122] Jou ki te 9 Mas la, Medsen San Fwontyè (MSF) te fèmen tanporèman lopital li genyen nan Site Solèy, kote li kenbe sèlman inite ki ap bay swen ijans nan fen mwa Mas la.[123] Anpil lekòl fèmen, epi kèk gwoup kriminèl itilize lekòl yo kòm baz yo, kote yo andomaje epi piye lekòl sa yo pandan aksyon sa yo.[124]

Mi yon lekòl ki plen tou bal ki twouve li nan katye Brooklyn nan komin Site Solèy, Pòtoprens. © 2023 Prive

Depi mwatye ane 2021, abitan Brooklyn yo pa preske genyen aksè a kouran elektrik depi lè manm G9 yo te koupe kab ki pèmèt yo jwenn sèvis sa a.[125] Yo pa te genyen non plis aksè a dlo moun ka bwè ant mwatye Mas 2023 pou rive fen Avril, lè G9 te anpeche kamyon dlo antre vin fè livrezon nan zòn nan.[126] Menm si yo otorize yo antre Brooklyn dènyeman la, yo fè konnen kamyon yo te bloke pandan plizyè semenn yo pa kapab antre paske wout ki bay aksè a inonde ak labou.[127] Kanal ki drene  dlo sal vil la ki pase nan zòn nan pou ale nan lanmè a pa netwaye, sa vle di wout aksè yo ki deja limite ak plizyè kay ki regilyèman inonde avèk labou epi fatra, sa ki kontribye nan nouvo ka kolera.[128]

Anne J., ki se yon abitan nan Brooklyn, pale ak Human Rights Watch sou defi fanmi li ap fè fas:

Nou pa manje chak jou, pafwa wi, pafwa non…nou pa genyen dlo pou nou bwè, nou sèlman itilize dlo lapli, pitit mwen yo malad nan vant… Nou pa genyen kouran elektrik pandan lontan. Se gang G9 yo ki koupe kab yo…pandan plizyè semenn kay nou te inonde; chak fwa lapli tonbe, li inonde epi li santi paske fatra yo desann nan kanal yo. Nou ap viv sou labou ak fatra.[129]

Vyolans yo pètibe apwovizyonnman mache ki nan katye a epi aksè a lòt katye ki ozalantou yo; sa ki fòse abitan kite komin nan pou al chèchè manje ak lòt pwodui.[130]

“Lè nou blese, pa genyen lopital…pa gen dlo. Ni manje. Kamyon dlo pa kapab antre depi lagè a kòmanse nan kòmasnman mwa Mas la. Moun yo grangou, epi yo pa kapab jwenn manje,” Natalie P., yon lòt abitan Brooklyn, te di Human Rights Watch.[131]

Vyolans nan katye Brooklyn anpeche netwayaj kanal ki la pou jete dlo sal yo epi abitan yo ap viv nan labou, dlo sal ak fatra. © 2023 Prive

Julieth F., yon lòt abitan, te deklare: “Lekòl yo fèmen, nou pa gen dlo ni kouran, nou pa genyen manje. Nou ap viv nan dlo sal ki soti nan mòn nan ki pase atravè kanal la, epi nan mitan fatra… Timoun mwen konn gade nan fatra pou eseye jwenn bagay yo kapab itilize ankò nan kay la, oswa sa nou kapab manje.”[132]

Pa genyen okenn èd imanitè ki te antre nan zòn Brooklyn pandan afwontman soti mitan Mas pou rive fen Avril.[133] Men gen kèk òganizasyon imanitè ak dwa moun ki te rive pote asistans bay abitan Brooklyn avan epi aprè afwontmanyo, abitan yo di yo pa resevwa sipò nan men leta.[134]

Nan kèk lòt zòn, tankou Kanaran, nan komin Kwadèboukè, pa genyen anpil enfrastrikti ki ap founi sèvis debaz yo, Nan ka sa, abitan yo konte sou manje ak pwodui òganizasyon imanitè yo ap bay.[135] Sityasyon an ap vin pi mal lè moun yo deplase akoz vyolans ki genyen nan lòt katye oswa komin.[136] “Anpil timoun ki deplase pa kapab ale lekòl paske fanmi yo pa kapab peye lekòl nan katye yo ale a, yo pa genyen aksè a manje,” daprè sa yon reprezantan sosyete sivil la di Human Rights Watch. “Genyen yon kantite moun yo te fòse yo deplase pou yo ale viv nan espas piblik tankou plas piblik, lari, epi yo espoze a move tan, maladi epi menm lòt ris sekirite.”[137]

Daprè Òganizasyon Entènasyonal  pou Migrasyon (OIM), genyen plis pase 47 400 moun ki deplase ki soti nan zòn metwopoliten Pòtoprens ant Janvye pou rive Jen 2023, prensipalman ki soti Kwadèboukè  ak Site Solèy.[138] Yo fè pati plis pase 195 000 moun ki se deplase entèn an Ayiti akoz vyolans depi kòmansman ane 2022 a.[139]

Aprè atak 19 Avril 2023 gwoup kriminèl yo te fè kont abitan Sous Matla yo nan komin Kabarè, pifò nan 3 700 moun ki te deplase yo te ale nan komin ki twouve yo nan nò tankou Akayè ak lòt moun ki te sove ale sou plas piblik nan komin Kabarè, kote yo pa resevwa okenn asistans leta.[140] 

Quentin D.,  ki se yon gason ki gen 30 an yo te boule kay li epi yo te touye manman ak frè li pandan atak Sous Matla a, daprè sa li di Human Rights Watch:

Si sitiyasyon an kontinye konsa, se kòm si nou te deja mouri. Nou pa kapab kouri soti yon kote pou ale yon lòt kote tout tan pou sove anba atak sa yo. Mwen ap dòmi nan lari kounya, epi gen anpil jenn moun ki nan menm sitiyasyon an. Pafwa nou pase tout yon jounen san manje ni bwè anyen. N ap soufri anpil.[141] 

Genyen plizyè dizenn abitan Wo Bèlè ki te deplase aprè atak gwoup Krache Dife a nan dat 28 Fevriye 2023, prensipalman pou ale Pòs Machan, kote y ap viv nan kan san gwo pwoteksyon kont eleman yo, epi kote aksè yo limite oswa pa genyen aksè pou jwenn manje ak sèvis debaz yo.[142] 

Amandine T., yon abitan Wo Bèlè, te deklare:

Mwen ap viv nan yon abri nan Pòs Machan…avèk lòt viktim yo…Mwen avèk de (2) timoun…lè gen lapli, nou oblije tann li pase pou abri a ka seche. [Abri a] pa kouvri. Depi [atak la] yo pa ale lekòl. Mwen te pèdi tout bagay mwen te posede—inifòm, materyèl lekòl, tout bagay te boule nan kay la.[143]

Julien B., 31 an, te dekri kòman li te deplase kite Bèlè 1 Mas avèk madanm li ki te ansent epi yon sè li ki genyen 33 an, ki te sibi agresyon seksyèl pandan atak la:

Kounya, nou ap viv Pòs Machan, men yon semen aprè [atak la], mwen te retounen [Wo] Bèlè pou eseye pran kèk bagay nan kay la, men mwen te jwenn yo kase kay la. Nou te pèdi tout bagay…Kounya nou isit la, pratikman yon kote ki pa kouvri, nou pa gen aksè a anyen, pèsonn pa ede nou, pèsonn pa ban nou ni manje ni dlo.[144]

Plizyè Milye Ayisyen ap Sove pou Vyolans ak yon sitiyasyon Kawotik

Anpil ayisyen kite peyi a nan dènye ane sa yo, pafwa nan vwayaj ki mete lavi yo an danje. Pèsonn pa konnen kantite moun ki sove kite peyi a egzakteman. Nan premye mwatye ane 2023, daprè OIM. Sa te fèt malgre ris elve ki te genyen pou lavi yo ak entegrite fizik yo an Ayiti ak apèl repete Nasyonzini te fè pou mande kanpe sou depòtasyon Ayisyen yo. Nan total sa, 93 pousan ladan yo te soti Repiblik Dominiken, pandan peyi Bahamas, Kiba, Tik ak Kayikòs, epi Etazini te voye rès yo tounen.[145]

An Me 2023, Tit 42 a te pran fen, se yon seksyon nan lwa sou Sante piblik Etazini administrasyon Joe Biden ak Donald Trump lan te mal itilize pou mete deyò moun ki ap chèche azil, san yo pa pèmèt yo benefisye pwosedi ki trase pou sa.[146] Men, administrasyon Biden nan ranplase li avèk yon nouvo lwa federal ki gen ti non “Biden asylum ban” (Entèdiksyon pou jwenn azil) ki kontinye bloke plizyè moun ki ap mande azil jwenn azil nan peyi Etazini.[147]

Lwa entèdiksyon pou benefisye azil Biden nan, an tèm jeneral, egzije moun ki vle gen azil nan peyi Etazini pou yo pran randevou atravè yon aplikasyon sou entènèt ki rele CBP One, ki pa aksesib pou anpil moun ki ap mande azil akoz baryè finansye, lengwistik ak teknolojik yo genyen, sa ki genyen yon enpak negatif ki pi plis sou moun ki ap mande azil ki se Nwa ak Endijèn.[148]

Ayisyen yo tou genyen opsyon pou aplike pou pwogram imanitè kondisyonèl la, ki li menm tou difisil pou w gen aksè avèk li, paske li menm tou li mande pou genyen yon moun ki ap sipòte w finansyèman nan peyi Etazini. Lwa a anpeche moun ki pa rive itilize aplikasyon CBP One  nan epi ki pa rive aplike pou pwogram imanitè  yo jwenn azil Etazini sof si yo satisfè youn nan plizyè esepsyon yo ki trè limite, pami yo, ou dwe pwouve ou te mande epi yo te refize demann azil ou a nan yon lòt peyi  ou te migre ladan pandan ou te nan wout pou antre Etazini.[149] Aksede a pwogram imanitè a oswa Azil la vin pi difisil toujou si moun yo te tante mande azil swa pandan yon vwayaj sou bato oswa travèse fwontyè terès ki nan sidwès peyi a lwen pòt antre ofisyèl yo.[150] Règlemantasyon sa yo fè pwosesis azil la inaksesib pou anpil Ayisyen ki ap fè fas ak baryè lengwistik epi diskriminasyon rasyal, epi tou ki vinerab ekonomikman e sosyalman.[151]

An Jiyè 2023, genyen yon jij federal ki konkli yo te enpoze règlemantasyon sa yo yon fason ki pa apwopriye epi li di yo pa te dwe aplike yo, menm li toujou pa rann òdonans li paske li ap tann yo fè apèl sou desizyon an. Sa vle di li posib pou entèdiksyon an toujou aplike pandan lakou dapèl ap egzamine dosye yo.[152]

Egzijans sa yo vle di anpil ayisyen ki ap tante jwenn azil Etazini ap oblije tann nan peyi Meksik, kote yo viktim tout kalite vyolasyon dwa moun, tankou diskriminasyon rasyal, kidnaping, vyolans seksyèl ak estòsyon lajan.[153]

An Avril, Komite Nasyonzini pou Eliminasyon Diskriminasyon Rasyal (CERD) te esprime gwo enkyetid yo genyen akoz ogmantasyon diskou rayisman, rasis ak vyolans zenofòb kont Ayisyen ki an deplasman yo epi itilizasyon pwofilaj rasyal kèk responsab ki la pou fè aplike lalwa nan kèk peyi  nan Amerik la ap fè. Komite a te mande Etazini ak lòt peyi nan rejyon an pou kanpe sou retou fòse yo epi adopte mezi pou pwoteje Ayisyen ki an deplasman yo [154]

Daprè yon òganizasyon ayisyen ak OIM, genyen plizyè milye ayisyen yo ap vyole dwa yo sou fwontyè Ayiti ak Repiblik Dominiken, kote otorite dominiken yo ap voye yo tounen an Ayiti. Asistans OIM nan rive jwenn sèlman 1 pousan nan migran ak moun ki ap mande azil yo akoz yon mank resous finansye.[155]

Travayè imanitè yo di Human Rights Watch otorite Dominiken yo regilyèman arete moun yo sispèk ki se ayisyen sèlman sou baz rasyal oswa koulè po yo ki pi fonse. Aprè yo mennen yo sou fwontyè a, yo mete yo nan yon kaj dèyè kamyon nan yon chalè ki ap toufe yo pandan y ap tann pou yo transfere yo, san yo pa gen twòp aksè oswa pa bay yo aksè a manje ni dlo, avan yo voye yo tounen Ayiti, kote yo ap fè fas ak pwoblèm imanitè ak dwa moun ki grav anpil.[156]

Nan fen Jen 2023, Espè Endepandan Nasyonzini sou sitiyasyon dwa moun an Ayiti te mande Repiblik Dominiken pou kanpe sou metòd rapatriman ki pa respekte nòm nan kesyon dwa moun epi ki vyole akò bilateral sou migrasyon yo, epi li te relanse apèl bò kote lòt peyi nan rejyon an pou mete fen nan depòtasyon an mas migran ayisyen yo, patikilyèman timoun ki minè ki pa akonpanye avèk paran yo.[157]

Nòm Jiridik ki Aplikab

Entèdiksyon refoulman fè pati Konvansyon kont zak kote yo Tòtire moun ak lòt Tretman epi Pinisyon Kriyèl, ki pa respekte dwa Moun, oswa ki Degradan, Konvansyon Entènasyonal pou Pwoteksyon Tout Moun kont Disparisyon Fòse epi tou Konvansyon sou Refijye ak pwotokòl li yo.[158] Li garanti okenn moun pa dwe retounen nan yon peyi kote yo kapab tòtire li, sibi move tretman ak pinisyon kriyèl, ki pa respekte dwa moun oswa ki degradan ak lòt prejidis ki pa kapab repare

Prensip sa aplike pou tout migran an tout tan, san li pa konsidere estati migran an.[159] Si nou konsidere jan kriz sekirite, imanitè ak dwa moun nan dekri nan rapò sa, retounen Ayisyen ak pitit yo nan peyi a, kote yo espoze pou yo sibi prejidis grav e ki pa reparab, t ap konsidere kòm yon refoulman, sa ki t ap vyole dwa entènasyonal sou dwa moun.

An Novanm 2022, nan kad respè prensip sa, Wo Komisè Nasyonzini pou Refijye te lanse yon apèl bay gouvènman yo pou di, “pa retounen Ayisyen nan yon peyi ki frajil anpil konsa.”[160] Ajans la te ensiste pou di “Fanm ayisyen, timoun ak gason ki deyò peyi a epi yo fòse retounen yo an Ayiti kapab fè fas ak ris sekirite ak sante ki kapab menase lavi yo epi pi devan oblije yo deplase anndan peyi a.”[161]

Nan menm sans lan, Wo Komisè Nasyonzini pou Dwa moun nan, te avèti pou di “li klè vyolasyon sistematik dwa moun ki genyen an Ayiti a, aktyèlman pa pèmèt retou Ayisyen  yo fèt an tout sekirite, nan diyitite epi yon fason dirab nan peyi a,”epi li mande gouvènman yo pou “garanti tout Ayisyen genyen aksè a yon estati legal, pwoteksyon ak sèvis asistans san yo pa gade sou rezon ki fè yo kite peyi yo,” pandan li ap raple yo dwa entènasyonal nan kesyon dwa moun entèdi refoulman san yon envalyasyon endividyèl sou tout bezwen pwoteksyon yo genyen avan menm yo retounen moun yo.[162]

 

III. Politik, Krim, Konplisite Lapolis, Yon Jistis Disfonksyonèl

Pou konprann sa ki ap pase an Ayiti a, nou dwe fè yon kout je nan tan ki pase yo. Yon premye kote, nou genyen gwoup kriminèl yo ki ap pran fòs lè aktè politik yo ap bay [moun] zam pou pran pouvwa epi aprè enstrimantalize [gwoup sa yo] pou plizyè rezon. Kounya gwoup sa yo vin plis otonòm avèk lajan yo fè nan lòt aktivite tankou kidnaping ak estòsyon. [Epi aprè nou genyen] Etazini, Lafrans, Nasyonzini ak lòt peyi ki te entèvni nan peyi a nan plizyè fason—kèk ki bon, men lòt ki mal anpil, tankou sipòte aktè politik kowonpi ki sou pouvwa yo. Sa fè genyen tout yon seri enstabilite politik ak vyolans san fen kote se moun ki pi vilnerab yo ki ap sibi konsekans ki pi grav yo.


Yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an[163]

Reprezantan sosyete sivil ayisyen an, responsab òganizasyon imanitè ak dwa moun ki ap travay an Ayiti ak responsab nan gouvènman ayisyen an ki te nan konsiltasyon avèk Human Rights Watch toujou ensiste sou relasyon ki genyen depi lontan ant gwoup kriminèl yo avèk aktè politik ak ekonomik ki etabli nan peyi a. Yo fè konnen aktè politik ak lòt aktè yo konte sou gwoup kriminèl pou ede yo sekirize enterè biznis ak vòt yo pandan eleksyon, sa ki pral pèmèt yo rive oswa rete sou pouvwa. Yo akize gwoup kriminèl ki ta regilyèman fòse abitan nan zòn ki anba kontwòl yo, oswa kote yo aktif, vote pou politisyen ki konn ede yo, pafwa yo konn rale zam sou yo pou fè sa.[164]

Kèk manm sosyete sivil ayisyen fè konnen genyen de (2) faktè ki esplike monte vyolans lan. Premye a se poltik: yo di alafwa pati ki nan opozisyon politik la ak pati ki alye gouvènman an ap chèche enfliyanse rezilta eleksyon (ki poko pwograme) ki ap vini yo nan itilize gwoup kriminèl yo pou kontwole zòn ki gen anpil moun ki ap vote. Lòt faktè a se gwoup kriminèl yo ki ap vin pi otonòm ki ap chèche gen kontwòl plis teritwa pou etann aktivite kriminèl yo, an pati pou rezon finansye.[165]

Se yon gwoup  moun trè divèsifye ki te patisipe nan entèvyou Human Rights Watch yo, pami yo reprezantan sosyete sivil ayisyen an ak responsab nan gouvènman an, ki te fè konnen genyen kèk manm nan Polis Nasyonal Dayiti a ki genyen relasyon tou avèk gwoup kriminèl yo epi ki pèmèt yo fonksyone, swa nan  pa eseye konbat yo oswa arete chèf yo, swa nan bay yo enfòmasyon ki itil pou aktivite kriminèl yo, oubyen nan patisipe nan aktivite yo, oswa nan sipòte yo avèk ekipman, zam oswa machin pou reyalize operasyon yo.[166] Yo fè konnen youn nan prensipal  chèf kriminèl ak kèk manm gwoup kriminèl yo ki se ansyen polisye, tankou Jimmy Chèrizier (alyas “Barbecue”), ki ap dirije kowalisyon G9.[167] Moun sa yo ki te nan entèvyou ak Human Rights Watch fè konklizyon sa yo sou ba pwòp ankèt pa yo, tankou temwayaj viktim, prèv ki kolekte pandan ankèt lajistis ak deklarasyon piblik lidè gwoup kriminèl yo fè. Human Rights Watch pa te fè okenn verifikasyon endepandan sou deklarasyon sa yo.

Daprè responsab lajistis ak gouvènman an ki te patisipe nan entèvyou Human Rights Watch yo, genyen kèk  dosye y ap mennen ankèt sou yo nan sistèm jistis la sou relasyon prezime ki ta genyen ant gwoup kriminèl yo avèk politisyen, tankou ansyen senatè ak minis, responsab nan gouvènman an ak ansyen manm fòs polis la.[168] Sepandan, Human Rights Watch pa okouran si genyen okenn nan ankèt sa ki mennen nan kondanasyon moun nan tribinal ayisyen yo.[169] 

Yon Sitiyasyon Politik Estrèm

“Jiskadat, se sèlman Ariel Henry ki ap egzèse tout fonksyon leta yo.”


— Yon manm ekip endepandan pou fasilitasyon an ki jwenn akreditasyon Wo Konsèy Tranzisyon an [170]

Depi asasina Prezidan Jovenel Moise an Jiyè 2021, Premye Minis Ariel Henry, ki pa te janm resevwa apwobasyon palman an, sa ki vle di li pa genyen yon manda konstitisyonèl, ap dirije avèk dekrè.[171] Palman an te disfonsyonèl depi 2019, lè Prezidan Moïse te refize òganize eleksyon lejislatif yo, kote 10 senatè eli sèlman ki te rete nan pòs yo. Depi fen manda yo an Janvye 2023, peyi a pa genyen okenn reprezantan ki te pase nan eleksyon nan okenn nivo.[172]

Nan mwa Dawout 2021, yon gwoup ki genyen reprezantan sosyete sivil ayisyen an, pati politik, òganizasyon kominotè ak reprezantan biznis te rankontre nan Otèl Montana nan Pòtoprens epi siyen sa ki ta pral pote non “Akò Montana,” ki bay jistifikasyon ak pwosesis pou mennen nan mete kanpe yo nouvo, gouvènman tranzisyon, ki pi lejitim epi ki pi reprezantatif pou òganize eleksyon lib, san fòs kote. Genyen plis pase 1000 gwoup ak moun ki te siyen akò a, sa ki reprezante yon gwoup divèsifye nan sosyete ayisyen an – Men Premye Minis Henry ak pati politik PHTK, oswa alye ki pi pwòch yo pa te fè pati akò sa.[173]

Prensipal patnè entènasyonal Ayiti yo, pami yi Biwo Entegre Nasyonzini an Ayiti (BINUH) ak gouvènman Etazini, pa te andose Akò Montana a men yo te pito kontinye sipòte Ariel Henry.[174]

An Septanm 2021, Ariel Henry te siyen yon lòt akò ki rele “akò politik pou yon gouvènans apeze ak efikas pandan peryòd tranzisyon an” avèk plizyè pati politik, pami yo Sektè Demokratik ak Popilè a epi PHTK, kote yo pran angajman pou òganize eleksyon jeneral an Desanm 2022.[175] Prensipal manm Gwoup Montana yo pa te fè pati akò sa a. [176]

Lè li te vin klè pa t ap genyen eleksyon jan sa te anonse a, Ariel Henry te siyen yon lòt akò ki rele “Konsansis Nasyonal pou yon Tranzisyon Enklizif ak Eleksyon Transparan” avèk yon kowalisyon aktè politik, sosyete sivil ak sa ki nan biznis.[177].[178] Akò a prevwa pou yo mete kanpe Wo Konsèy Tranzisyon an (HCT) ki ap gen responsablite elabore yon mach a swiv pou òganize pwochen eleksyon jeneral yo, revize konstitisyon peyi a epi pwopoze refòm nan sistèm jistis la.[179]

Gwoup Montana ak prensipal òganizasyon dwa moun ak reprezantan sosyete svil la pa te ni envite nan diskisyon yo ni yo pa te siyen deklarasyon final la Yon obstak kle ki genyen se konnen si HCT ap jwe wòl prezidans lan oubyen si li ap sèvi kòm yon veritab ògàn kontwòl sou pouvwa Premye Minis Henry a, oubyen si li ap aji anba otorite Ariel Henry.[180]

HCT a te kòmanse travay nan dat 6 Fevriye 2023, malgre opozisyon ki genyen anfas li, men li pa fè twò gwo avanse sou objektif akò a pou rive nan moman rapò a ap ekri a.[181] Nan yon rankont avèk Human Rights Watch an Avril 2023, Henry te rekonèt yo poko etabli yon mach a swiv ki klè. “Pou kounya pa genyen okenn otorite ki soti nan eleksyon, ni nan nivo nasyonal oubyen nan nivo gouvènman rejyonal yo,” daprè sa li di. “Nou ap travay… pou òganize eleksyon ane pwochen epi nou ap dyaloge avèk tout sektè…Nou espere jwenn yon akò byento”[182]

Kèk nan patnè entènasyonal ak rejyonal Ayiti yo, pami yo BINUH ak gouvènman Etazini, nan yon premye tan, te sipòte akò Desanm 2022 a.[183] Men nan dènye mwa sa yo, ta sanble genyen plis moun ki rekonèt li nesesè pou genyen yon nouvo mach a swiv ki pi enklizif, espesyalman akoz deteryorasyon radikal sitiyasyon sekiritè a, ki kapab fè li enposib pou òganize eleksyon lib e san fòs kote.

An Jen 2023, Premye Minis Ariel Henry ak yon gwoup lidè politik ak sosyete sivil ayisyen, pami lòt ankò, te rankontre nan peyi Jamayik sou inisyativ Gwoup Pèsonalite Enpòtan nan Kominote Karayibeyen an (CARICOM), ki gen ladan li twa (3) ansyen premye minis nan rejyon an, ki ap chèche jwenn yon konsansis politik pi laj sou fason pou rezoud kriz la.[184] Yo pa te rive jwenn okenn konsansis, men Ariel Henry te angaje li pou fè kowalisyon ki ap gouvènen a pi enklizif epi diskite sou agrandisman HCT a.[185]

Pandan sa, genyen yon gwoup pati politik, pami yo PHTK ak gwoup Montana, men tou kèk gwoup nan sosyete sivil ki te prezan nan rankont yo, te siyen Deklarasyon Tèt kole Kingston nan, ki mande pou mete kanpe yon kolèj prezidansyèl ak yon gouvènman inite nasyonal ki ap genyen yon premye minis nan tèt li.[186]

Pandan rankont sa a nan peyi Jamayik, jou ki te 12 jen 2023, genyen nèf (9) gwoup ki te reprezante prensipal òganizasyon dwa moun ak yon gwoup moun byen konnen nan dyaspora ki ap evolye Etazini ki te siyen yon deklarasyon tèt kole ki mande kominote entènasyonal la pou  pote sipò li an ijans pou rezoud kriz miltidimansyonèl peyi a ap konnen an. Premyeman, yo te mande patnè Ayiti yo pou sispann sipòte yon seri aktè ki kreye kriz la men pou sipòte pito lide pou mete kanpe yon gouvènman tranzisyon ki lejitim “ki ap gen nan tèt li teknokrat ki t ap angaje yo pou pa patisipe nan pwochen eleksyon yo epi ki t ap travay…pou òganize eleksyon lib, kredib epi san fòs kote.”[187]

Nan mitan mwa Jen an, Sekretè Deta Ameriken Anthony Blinken te lanse apèl pou genyen yon dyalòg pi enklizif an Ayiti:

Nou kontinye kwè se yon pwosesis politik kote se Ayisyen ki ap dirije li epi ki fèt pou Ayisyen ki se pi bon mwayen pou fòje yon rezolisyon pèp ayisyen an ap asepte epi li kapab sipòte. Nou mete tèt nou ansanm ak patnè nou yo pou ankouraje Premye Minis Henry, Wo Konsèy Tranzisyon an ak lòt reprezantan sektè politik, ekonomik, relijye ak sosyete sivil la pou lanse yon pwosesis dyalòg ki serye.[188]

Nan kòmansman Jiyè, Ariel Henry te rankontre avèk Blinken nan yon rankont CARICOM nan Trinidad ak Tobago, kote yo te “diskite sou ijans ki genyen pou elaji konsansis politik la epi jwenn yon akò ki pi laj ki ap jwenn plis sipò pou pèmèt yon retou a lòd demokratik pi rapid posib.”[189]

Nan mitan mwa Jiyè, Gwoup Pèsonalite Enpòtan CARICOM nan te vizite Ayiti pou fè swivi sou rankont ki te fèt Jamayik la pou kontinye fasilite yon dyalòg ant Ayisyen. Menm si pa te genyen akò sou yon mach a swiv espesifik, gwoup la di li te jwenn yon konsansis jeneral sou nesesite pou elaji HCT a epi defini ki fòm asistans sekiritè Ayiti ab bezwen. Gwoup la di yo te konsantre yo sou pwosesis pou kontinye avèk jefò fasilitasyon yo nan tan ki ap vini yo.[190]

Plizyè Dizenn ane Enfliyans Kriminèl nan Politik la

Gwoup kriminèl yo te konn epi kontinye resevwa zam nan men pati politik ak elit ekonomik yo pou kontwole popilasyon an [epi]  mete men sou eleksyon epi konsève monopòl yo genyen. Sa fè pati istwa Ayiti ; se yon seri vyolans ki pa janm fini.


— Deklarasyon yon Jij epi manm Asosyasyon Nasyonal Majistra Ayisyen yo [191]

Depi diktati François Duvalier ak pitit gason li, Jean-Claude “Baby Doc” Duvalier  ki te kòmanse an 1957 pou rive 1986, yo akize aktè politik ayisyen ki sou pouvwa yo ak elit ekonomik peyi a ki ta itilize gwoup kriminèl pou ranfòse pozisyon yo oswa aktivite yo, kòm egzanp, pou kontwole zòn kle nan vil yo pandan eleksyon, pou elimine opozan politk ak sosyal, oswa pou konsève monopòl ekonomik yo.[192]

Tou dènyeman la, administrasyon Prezidan Michel Martelly (2011-2016) ak pati politik li, ki se Pati Ayisyen Tèt Kale (PHTK), te akize tou pou relasyon prezime li genyen avèk gwoup ame.[193] An Novanm 2022, Kanada te sanksyone Martelly avèk de (2) premye minis li yo, paske yo ta pwoteje epi pèmèt gwoup kriminèl ame yo mennen aktivite yo, men tou pou enplikasyon yo nan blanchiman lajan ak lòt zak koripsyon.[194]

Depi 2020, gwoup sa yo, sou fòm rezo ak kowalisyon ki laj, vin yon jan pi otonòm, kote yo divèsifye aktivite illegal ak sous revni yo. Tankou nan fè kidnaping, kontwole pwen ki mennen nan ladwann, konplisite avèk otorite pou fè lajan sou komèsan ak lòt moun, fè estòsyon sou yon kantite gwo ak ti biznis, tankou konpayi transpò, mache piblik, rezo distribisyon dlo ak kouran elektrik, pami lòt.[195]

Prezidan Jovenel Moïse (2017-2021), ki fè pati tou pati PHTK, te anba akizasyon opozisyon politik la ak sosyete sivil la ki t ap kritike li paske li te konte sou gwoup kriminèl pou rete sou pouvwa.[196] Moïse te kandida pou prezidanpou premye fwa an 2015 nan yon eleksyon kote te genyen gwo akizasyon fwod ladan li epi li te vin eli prezidan nan eleksyon ki te òganize aprè an  an 2016.[197] Manda prezidan an Ayiti se sèlman senk(5) ane.[198] Moïse te ensiste pou di manda li t ap fini an 2022, yon pozisyon ki te jwenn sipò Etazini ak Òganizasyon Eta Ameriken yo [199] Men Konsèy Siperyè Pouvwa Jidisyè a, nan yon desizyon, fè konnen manda a te fini an 2021. Opozan politik li yo te dakò avèk desizyon sa.

Pandan manda li a, yo te akize Moïse ak manm gouvènman li a ki ta itilize gwoup kriminèl pou kraze tout gwo manifestasyon ki  t ap fèt nan peyi a soti 2018 pou rive 2021 epi pou  kontwole katye ki pa resevwa sèvis piblik yo epi ki genyen anpil moun ki ap viv ladan yo pou sekirize vòt yo nan pwochen eleksyon yo.[200]

Manifestasyon yo te kòmanse, pandan peryòd sa, apati plan gouvènman te genyen pou ogmante taks sou gaz; eskandal koripsyon tankou sa ki gen rapò pwogram PetroCaribe (yon inisyativ enèjetik Venezuela te lanse an 2005 pou founi petwòl brit bay peyi ki nan rejyon Karayib la a yon pri redui); epi tantativ prezidan Jovenel pou pwolonje manda li jiska Fevriye 2022, malgre entèpretasyon Konsèy Siperyè Pouvwa Jidisyè pou di manda li te fini an 2021, yon desizyon anpil ayisyen te krenn pou se pa fondasyon yon nouvo diktati ki t ap mete an plas.[201]

Manm sosyete sivil la ak obsèvatè entènasyonal yo akize Moïse ak manm gouvènman li yo ki t ap sipòte gwoup kriminèl pou reyalize masak nan katye nan Pòtoprens kote opozisyon ak mouvman disidan yo te pran nesans, atravè distribisyon zam ak minisyon, inifòm lapolis ak machin leta. Yo akize manm gouvènman yo ki patikilyèman ap sipòte gwoup kriminèl ki nan alyansG9 ki gen nan tèt li ansyen polisye Jimmy Chérizer ak sis (6) lòt gwoup pou komèt yon masak nan Lasalin an Novanm 2018, kote pou pi piti yo te touye 70 moun.[202]

Aprè asasina Moïse an Jiyè 2021, Ariel Heny, ki se premye minis Moïse te nome—ki soti nan pati Inite, ki pa soti nan PHTK—te pran pouvwa epi siyen yon akò “pou yon gouvènans konsansyèl e apeze” avèk PHTK epi lòt pati politik ayisyen. Pami yo kèk ki te nan opozisyon fas ak gouvènman Moïse la, pati politik yo akize tou ki ta genyen relasyon avèk gwoup kriminèl, tankou gwoup Kraze Baryè, kowalisyon  G-Pèp ak gwoup 400 Mawozo.[203] Daprè kèk aktivis nan sosyete sivil la, gwoup kriminèl sa yo genyen relasyon avèk Henry epi alye li yo ki sou pouvwa a. [204]

Òganizasyon dwa moun ayisyen ak entènasyonal, menm jan ak espè nan sekirite ki te patisipe nan entèvyou avèk Human Rights Watch, fè konnen sou lidèchip Ariel Henry, gwoup kriminèl yo vin pi fò, kote yo depase  kapasite lapolis ki la pou kontrekare yo, epi kounya yo ap goumen youn ak lòt epi y ap touye moun ak itilize vyolans seksyèl pou demontre pouvwa yo genyen epi etann kontwòl yo sou gwo espas nan rejyon metwopoliten Pòtoprens ak lòt depatman. Espè nan politk ak sekirite, reprezantan gouvènman an ak sosyete sivil la ki te pale avèk Human Rights Watch afime relasyon  ki genyen ant ogmantasyon vyolans yo avèk eleksyon ki ap vini yo, eleksyon Ariel Henry te pwomèt depi lè li te monte sou pouvwa, paske gwoup kriminèl yo gen objektif  pou garanti siksè politisyen ki ap ede yo, jan yo te fè sa nan eleksyon ki pase yo. An pati, ogmantasyon vyolans  kapab jwenn esplikasyon nan pwòp enterè yo genyen nan etann aktivite kriminlèl yo.

Konplisite Lapolis nan Aktivite Kriminèl

Jan nou te remake sa piwo a, genyen kèk manm lapolis yo ta akize pou relasyon prezime yo genyen avèk gwoup kriminèl yo.[205] Nan kèk ka, gen kèk polisye yo akize ki ap sipòte gwoup kriminèl nan bay yo zam, oswa ekipman osinon pèmèt sikilasyon ilegal zam pou rive jwenn yo. Yo akize polisye ki ta konn avèti gwoup kriminèl yo konsènan operasyon lapolis ap mennen kont yo, epi nan lòt ka, yo akize polisye yo ki ta patisipe dirèkteman nan atak kont gwoup rival yo oswa patisipe ansanm avèk gwoup kriminèl nan atak yo ap fè sou abitan yo.[206]

Premye Minis Ariel Henry te deklare devan Human Rights Watch: “[Akoz trafik ilegal zam], gwoup kriminèl yo pi byen ame pase lapolis nasyonal la… Polis nasyonal la fèb. Li manke resous epi li te pèdi anpil nan manm li yo. Li pa prepare oswa pa byen fòme. Se pou tèt sa entèvansyon lapolis yo limite epi gang yo atire anpil polisye.”[207]

Ka moun pi konnen an se  Jimmy Chérizier, alyas “Barbecue”, ki se yon ansyen polisye epi lidè kowalisyon G9. Anpil moun panse kowalisyon an genyen ansyen polisye ak polisye ki an sèvis nan manm li yo epi li ta genyen relasyon avèk PHTK.[208] Jan yon ansyen wo grade nan lapolis la te di Human Rights Watch: “Yo se polisye lajounen epi manm gang lannwit.”[209]

Òganizasyon dwa moun ayisyen te dokimante anpil atak gwoup kriminèl yo te fè kote ta genyen enplikasyon prezime manm nan lapolis oswa yo ta kolabore, kòm egzanp nan Lasalin, Bèlè ak Site Solèy, sou administrasyon Moïse la ant 2018 e 2020, epi tout dènye atak y ap mennen ankèt sou yo tankou nan Laplenn, Nway ak Savann Pistach sou administrasyon Henry a.[210]

Ansyen wo grade nan lapolis la te di Human Rights Watch: “Polisye yo pa byen touche, yo pa byen ekipe, yo ap antre fasilman nan aktivite kriminèl pou fè plis lajan… nan chak gwoup kriminèl, w ap jwenn de (2) oubyen twa (3) polisye. Yo itilize machin lapolis pou deplase epi fè kidnaping.”[211] 

Daprè Nasyonzini, genyen preske 15 000 polisye nan tout peyi a, swan 125 polisye pou chak 100 000 abitan nan yon peyi ki gen 11.5 milyon moun. Akoz pwoblèm administratif tankou sispansyon, transfè, andikap, konje ak sa ki detache nan sekirite responsab nan gouvènman an, se sèlman preske 10 000 polisye ki deplwaye aktyèlman.[212] Polis nasyola la ap konnen pwoblèm lojistik ak sekirite, paske li genyen ase resous, fòmasyon, ekipman ak kapasite pou mennen ankèt pou fè fas ak aktivite kriminèl yo.[213]

BINUH fè konnen genyen 34 polisye yo te touye soti Janvye pou rive Jen 2023.[214] Atak san rete ki genyen ant gwoup kriminèl yo, nan batay pou kontwole nouvo teritwa, fòse plizyè dizenn polisye kite komisarya yo tanporèman. Nan premye mwatye ane a, genyen 34 komisarya ki te atake, prensipalman nan depatman Lwès ak Latinonit. Mete sou sa, se plis pase 400 enfrastrikti lapolis  nan tout peyi a ki pa operasyonèl akoz atak gwoup kriminèl.[215] Atak konsa ki ap fèt sou lapolis ap ogmante depi 2021, daprè Biwo Nasyonzini sou Dwòg ak Krim (UNODC).[216]

Kòm konsekans, polisye ki nan konplisite avèk gwoup kriminèl yo kapab an reyalite abandone sa ki pa enplike yo. “Nan Brooklyn, Site Solèy, pa genyen polisye, menm si genyen de (2) gwo komisarya,”daprè sa yon travayè dwa moun deklare. “Gwoup kriminèl pran kontwòl yo depi plizyè mwa.”[217]

Ogmantasyon Sikilasyon Zam ak Minisyon

Youn nan konsekans aktivite kriminèl  jeneralize yo se ogmantasyon trafik zam soti Etazini  pou vini Ayiti ant 20 e 2022, ki, daprè responsab gouvènman ak òganizasyon entènasyonal yo, genyen enplikasyon manm elit politik ekonomik peyi a ki ta genyen relasyon prezime avèk gwoup kriminèl.[218]

Ayiti pa ofisyèlman fabrike zam oswa minisyon, tout zam ki nan peyi a antre apati enpòtasyon nan lòt peyi, swa legalman oswa ilegalman.[219] An 1994, Etazini te enpoze yon anbago pasyèl sou zam an Ayiti, sof pou kòmann zam ak ekipman defans pou polis nasyonal la ak Nasyonzini, kòmann ki dwe jwenn apwobasyon Depatman Deta Etazini.[220]

Daprè rapò Biwo Nasyonzini sou Dwòg ak Krim (UNODC) te pibliye an 2023, pa genyen chif ofisyèl sou kantite oswa tip zam ki an sikilasyon an Ayiti.[221] Sepandan, majorite zam ki an sikilasyon yo, ta sanble achte ilegalman atravè founisè ki pa gen lisans pou sa epi yo pa deklare yo devan otorite ladwann. Zam yo ta soti prensipalman nan peyi Etazini, espesyalman nan pò ki nan Sid Florid, atravè rezo nan dyaspora ak koutye ki fè yo pase nan kontrebann pou antre nan peyi swa sou lanmè, sou tè ak nan avyon, kote yo kache yo nan konntenè pwodui fre ak sa ki glase, ekipman elektwonik, rad oswa nan pati enferyè bato ki ap pote machandiz yo, kote yo pwofite de fwontyè Ayiti a ki se yon paswa, patikilyèman sa li pataje avèk Repiblik Dominiken.[222]

Gwoup kriminèl ayisyen yo ap chèche fizi daso militè, daprè Biwo Nasyonzini sou Dwòg ak Krim (UNODC). UNODC te idantifye fizi ki gen seri AR-15 (M-16, M-14, M-4) modèl fizi Kalashnikov-rifles (AK-47, Tip-65, Galil), Mitrayèt tip Negev, ak revolvè 9mm ak pistolè semi-otomatik ki itilize nan afwontman ant gwoup kriminèl yo nan Site Solèy an 2022.[223]  Depatman Sekirite Enteryè Etazini fè konnen nan trafik zam soti Etazini pou vini an Ayiti yo, trafik la plis fèt nan ka gwo zam epi ki pi puisan tankou zam a presizyon (pou snaypè) ki gen kalib 0.50, fizi 0.308 ak mitrayèt ki pran chenn bal.[224]

Reprezantan gouvènman ayisyen an di Human Rights Watch pifò zam ki sezi yo se fizi daso, pistolè ak minisyon [225]Depi 2021, ajan dwanye ayisyen, polis nasyonal Dayiti ak lòt ajans yo te sezi preske 800 zam, prensipalman nan Depatman Lwès, daprè chif ki soti bò kote Polis nasyonal Dayiti.[226]

Gen komisè gouvènman ki di Human Rights Watch depi mwatye ane 2022 a, genyen pou pi piti de (2) gwo sezi kagezon zam ilegal ki te fèt nan Pòdpè ak Pòtoprens, kote yo te rive idantifye non moun ki te enplike nan kontrebann nan, pami yo kèk politisyen, biznismann, reprezantan Legliz Episkopal ak ansyen reprezantan gouvènman an sou administrasyon Moïse ak Henry. Pami yo genyen ansyen minis jistis Berto Dorcé, ak kèk nan pwòch kolaboratè li yo.[227]

Nan yon operasyon ki te mennen nan Pòdpè an Jiyè 2022, yo te sezi 120 000 katouch 5.56mm, 9mm ak zam kalib 7.62mm, de (2) pistolè 9mm, yon revòlvè 0.38, ak trant (30) chajè pou fizi tip  AK-47, ak fo biyè dola ameriken.[228] Nan yon sezi ki te fèt an Jiyè 2022, nan Pòtoprens, responsab ladwann yo te jwenn 17 fizi semi-otomatik 5.56mm ak 7.62mm, kat pistolè 3mm ak 40mm, yon fizi chas kalib 12, 12 779 katouch 7,62 mm, plizyè milye katouch kalib 5,56 mm, 9 mm ak 12mm epi fo lajan.[229]

Kèk sous ki ap ankete sou dosye sa yo epi ki genyen aksè a dosye penal la fè Human Rights konnen pifò zam yo te dwe ale jwenn gwoup kriminèl tankou 400 Mawozo ak lòt gwoup ki fè pati kowalisyon G9.[230]

Sistèm Jistis la Disfonksyonèl ak Prizon ki gen twòp moun

“Pi gwo pwoblèm nan se enpinite…Gang pran kontwòl tribinal, yo vòlè epi boule dosye penal ak prèv yo, [epi] anpil responsab lajistis abandone fonksyon yo akoz ensekirite.” 


Yon responsab nan Biwo Pwotektè Sitwayen an[231]

Pwosesis ankèt yo pa rapid ditou. Pa genyen ase responsab.  Nou pa genyen ase resous finansye oswa teknik pou fè ankèt yo avanse, epi sistèm jistis la genyen menm pwoblèm yo. An Ayiti, enstitisyon yo egziste sèlman apati non yo.”


— Yon Manm Direksyon Santral Polis Jidisyè (DCPJ)[232]

Avanse yo piti oswa pa genyen avanse ditou nan ankèt oswa pouswit devan lajistis nan pifò masak ak lòt vyolasyn grav dwa moun gwoup kriminèl yo te komèt nan dènye ane sa yo, tankou kidnaping, vyolans seksyèl, touye defansè dwa moun, avoka ak jounalis, daprè deklarasyon Biwo Pwotektè Sitwayen an ak gwoup nan sosyete sivil la.[233] Dosye ki gen rapò ak trafik zam ilegal yo bloke tou.[234] Te genyen yon sèl kondanasyon nan yon dosye koripsyon sou 15 dènye ane ki pase yo, daprè Pwogram Nasyonzini pou Devlopman (PNUD.[235]

Dife andomaje kay ki abrite tribinal premye enstans Kwadèboukè aprè yon gwoup kriminèl te mete dife ladan li an Jiyè 2022. © 2022 Prive

Daprè Nasyonzini, pousantaj global kondanasyon nan sistèm jistis la rive a 3 pousan. 

Depi 2018, tribinal ayisyen an yo te operasyonèl pandan sèlman twa (3) mwa chak ane, kote yo reyalize preske 550 odyans penal an total, pandan odyans sa yo 285 moun te kondane. Kèk nan kay ki loje tribinal yo te tonbe anba kontwòl gwoup kriminèl, pami yo Tribinal depè nan Site Solèy an Jiyè 2020 epi nan Pòtopren se Palè Jistis la an Jiyè 2022. Tribinal sa yo poko relokalize epi responsab lajistis yo toujou ap fè fas ak pwoblèm sekirite ki anpeche yo ranpli fonksyon yo.[236]

Sistèm penitansye Ayiti a depase limit kapasite li; avèk 11 836 prizonye pou rive 30 Jen pase a, li genyen yon pousantaj okipasyon ki se 332 pousan. Pami yo genyen 10 009 prizonye, swa 85 pousan ki nan detansyon pwovizwa, kote pifò nan yo ta ap viv nan kondisyon ki pa fèt pou moun evolye, san aksè pou jwenn bon jan dlo, manje oswa swen sante.[237]

Nouvo kòd ak pwosedi penal ki ta dwe redui kantite moun ki nan detansyon pwovizwa te dwe antre an aplikasyon an Jen 2022. Sepandan, gouvènman ap fè revizyon sou yo epi li repòte aplikasyon yo jiska 2024.[238]

An Janvye 2023, Konsèy Siperyè Pouvwa Jidisyè a (CSPJ), enstitisyon ki la pou kontwole sistèm jistis la, te pibliye rezilta travay kontwòl yo te fè sou jij ak komisè gouvènman yo: 28 sou 69 moun yo te kontwole yo pa resevwa sètifikasyon pou rezon ki lye avek “entegrite moral”, men tou akizasyon abi otorite, diplòm ki pa valid, ak liberasyon ilegal detni.[239] Sis (6) mwa aprè, CSPJ pa te sètifye sèt (7) lòt pou menm motif yo.[240]

An Fevriye 2023, Premye Minis Henry te nome uit (8) jij nan Lakou Kasasyon, pou pèmèt li fonksyone ankò aprè plis pase yon ane li pa te genyen ase jij pou bay kowòm. Sepandan, gwoup nan sosyete sivil la te kritike aksyon sa, yo fè konnen Premye Minis Henry pa te respekte pwosedi konstitisyonèl yo pou fè nominasyon sa yo.[241]

Okenn nan jefò limite sa yo pou amelyore aktivite jidisyè yo pa te genyen enpak remakab  rive nan moman rapò sa ap ekri a.

 

IV. Repons Entènasyonal a Kriz la

“Pa gen lavi an Ayiti. Gouvènman defakto ki la pa kapab rezoud pwoblèm ogmantasyon vyolans lan. Sa ki nesesè se yon akò politik avèk yon mach a swiv pou rive nan retablisman eta dedwa, amelyore sekirite, epi batay kont enpinite ak koripsyon– Pou sa fèt Ayiti bezwen sipò entènasyonal la, yon moun ki ap jwe wòl fasilitatè.”


— Deklarasyon yon reprezantan sosyete sivil la [242]

Plizyè wo responsab Nasyonzini te vizite Ayiti nan mwa ki pase yo, pami yo sekretè-jeneral la, wo komisè pou dwa moun, responsab Pwogram Alimantè Mondyal ak UNICEF, espè endepandan nasyonzini sou sitiyasyon dwa moun an Ayiti. Yo te plizyè ensiste sou  ijans ki genyen parapò ak sitiyasyon katastwofik ki genyen nan peyi a sou plan sekirite, dwa moun ak imanitè.[243] CARICOM te pran inisyativ tou pou ede rezoud enpas politik peyi ap konnen an.[244] Responsab wo plase ameriken, pami yo Vis Prezidan  Kamala Harris ak Sekretè Deta Antony Blinken, te rankontre dènyeman avèk Premye Minis Henry ak lòt lidè CARICOM sou jefò pou rezoud kriz la.[245]

Etazini, Kanada ak Inyon Ewopeyen ak eta manm li yo te pote asistans imanitè men tou sipò teknik ak finansye bay polis nasyonal la.[246] Sepandan, bezwen imanitè peyi a genyen toujou poko jwenn ase finansman.[247]

Etazini ak Kanada te enpoze plizyè nouvo seri sanksyon sible, tankou entèdiksyon vwayaj ak jele fon moun ki ta enplike nan zak vyolans grav, koripsyon, trafik zam ak dwòg an Ayiti, ki te vin ajoute sou desizyon Konsèy Sekirite Nasyonzini te pran pou sanksyone Jimmy Cherizier (“Barbecue”), ki se lidè kowalisyon  G9.[248] Etazini te pran mezi tou pou ankete epi pouswiv moun ki nan peyi Etazini ki ta responsab krim an Ayiti, epi kèk mezi limite pou kontwole sikilasyon zam soti Etazini pou rive an Ayiti.[249]

Depi fen ane 2022 a, Premye Minis Ariel Henry te lanse apèl pou deplwaman yon fòs ame entènasyonal pou rezoud kriz sekirite ki genyen nan peyi a.[250] Nasyonzini ak Etazini te sipòte demann sa, kèk gouvènman ki pi piti te manifeste enterè pou founi kontenjan polisye ak militè pou fòs sa.[251] Nan dat 14 Jiyè, Konsèy sekirite Nasyonizi te mande seretè-jeneral la pou pwopoze opsyon ki genyen pou konstitiye yon fòs entènasyonal nan yon peryòd 30 jou.[252]Nan fen Jiyè 2023, peyi Kenya te anonse li t ap “pozitivman anvizaje” pran tèt fòs miltinasyonal la epi deplwaye yon kontenjan 1 000 polisye an Ayiti.[253]Diskisyon yo te limite konsènan sipò yo ta dwe bay sistèm jistis la pou rasire yo, lè lidè gwoup kriminèl ak moun ki ap sipòte yo ta jwenn arestasyon yo, pou yo mennen yo devan lajistis, pou yo benefisyen jijman ki kredib epi san fòs epi tou genyen bon jan kondisyon detansyon ki fèt nan sekirite epi nan respè dwa moun.

Pifò moun ki te patisipe nan entèvyou Human Rights Watch yo, tankou viktim ak temwen vyolans gwoup kriminèl yo te komèt, te di yo dwen genyen plis èd ki bay. 

Nan yon premye tan, anpil aktè nan sosyete sivil ayisyen an ak aktè politik te kritike Ariel Henry lè li te mande pou genyen yon fòs entènasyonal ki vini, pandan yo te rekonèt nesesite pou genyen yon sipò entènasyonal pou rezoud kriz plizyè dimansyon peyi a ap konnen an. Premye demann yo genyen se pa kite gouvènman Ariel Henry a dirije peyi a pandan kriz sa men pou genyen yon gouvènman tranzisyon ki pi lejitim, ideyalman ki ap genyen teknokrat nan tèt li ki pa genyen relasyon avèk gwoup kriminèl epi ki p ap patisipe nan pwochen eleksyon yo, ki ap priyorize restorasyon eta dedwa, jistis, sekirite epi satisfè bezwen fondamantal tout ayisyen. Yo te ensiste pou di repons entènasyonal pa ta dwe an reyalite yon mwayen pou sipòte Premye Minis Henry, yon moun yo konsidere ki ap dirije yon gouvènman ilejitim e kowonpil ki ta genyen relasyon prezime avèk gwoup kriminèl, men tou yon sipò pou gwoupman politik ki ap akonpanye li sou pouvwa a.  Reprezantan sosyete sivil la mande pou tout sipò yo ap bay pou yon tranzisyon konsa dwe evite repete vyolasyon ak prejidis ki te koze atravè entèvansyon entènayonal ki te fèt avan yo an Ayiti.[254]

Aktè sosyete sivil sa yo menm jan ak Human Rights Watch te avèti nou sou kriz flagran dwa moun ak kriz imanitè a ki gen rasin pwofon nan eritaj esklavaj, dèt fòse, rasis, kolonizasyon,   restriksyon ekonomik ak echèk entèvansyon entènasyonal ak nasyonzini pou yo te respekte dwa moun totalman. Se pou sa menm, yo di, okenn nan verite istorik sa yo pa kapab jistifiye echèk aktè entènasyonal nan chèche aktivman oswa sipòte yon solisyon nan kriz Ayiti ap konnen kounya a. 

Sanksyon Sible

Nan fen Okòb 2022, Konsèy Sekirite Nasyonzini an te sanksyone lidè kowalisayon G9 la, Jimmy Chérizier (“Barbecue”), yon deziyasyon tout eta manm Nasyonzini yo oblije swiv.[255]

Depi 2020, Etazini ak Kanada ap enpoze lòt sanksyon sible sou plis pase 35 moun ki fè pati elit politik ak gwoup ekonomik yo an Ayiti, sou baz enplikasyon prezime yo nan vyolasyon dwa moun an Ayiti; sipò finansye, kolaborasyon avèk, oswa fasilite aktivite ilegal; oswa enplikasyon yo nan koripsyon, trafik dwòg, aoswa trafik zam.[256]

Pami moun ki sanksyone yo genyen ansyen Prezidan Michel Martelly ak ansyen Prezidan Pwovizwa Jocelerme Privert; yon ansyen minis administrasyon Martelly a; yon ansyen premye minis; senk (5) ansyen responsab ak senatè ki te nan gouvènman Moïse la; epi de (2) minis nan administrasyon Ariel Henry a. Pou pi piti  genyen sis (6) biznismann ki sanksyone tou.[257]

                                                                                                                                       

Nan fen Jen 2023, Kanada te enpoze sanksyon sou twa (3) lòt chèf kriminèl, gwoup Kraze Baryè (Vitel’Homme Innocent), gwoup 5 segond (Johnson André alyas “Izo”), ak gwoup 400 Mawozo  (Lanmò Sanjou), akoz yo ta enplike nan “vyolasyon flagran ak sistematik dwa moun epi nan zak ki menase lapè, sekirite ak estabilite an Ayiti.”[258]

Prezidan Komite Sanksyon Nasyonzini an te anonse nan fen Jen biwo li ap dirija a t ap travay avèk otorite ayisyen yo sou yon nouvo lis moun ki ta sipoze sanksyone pou sipò y ap bay gwoup kriminèl yo an Ayiti.[259]

Repiblik Dominiken te entèdi tou pou pi piti 52 politisyen, biznismann ak chèf gwoup kriminèl antre sou teritwa li akoz zak kriminèl yo ta komèt, ki gen rapò ak koripsyon, vyolasyon dwa moun ak trafik zam, oswa paske yo kapab reprezante yon menas pou sekirite nasyonal yo.[260]

Nan fen Jiyè, Konsèy Ewopeyen an te modifye rejim sanksyon li yo, ki otorize Inyon Ewopeyen enpoze yon fason endepandan mezi restriksyon, tankou entèdiksyon vwayaj kont moun epi jele fon moun oswa enstitisyon ki reprezante yon menas pou lapè, sekirite, demokrasi oswa eta dedwa an Ayiti.[261]

Plizyè reprezantan sosyete sivil Ayisyen ak entènasyonal ak responsab nan gouvènman te di sanksyon gouvènman etranje pran kont sitwayen sitwayen Ayisyen yo se yon mekanis itil pou redisyon kont epi sa kapab jwe yon wòl nan anpeche vyolans pi devan oswa anpeche moun sipòte gwoup k ap komèt abi yo.[262] Genyen kèk otorite ayisyen ki di yo pa te okouran de pwosedi jiridik ak sou ki prèv yo baze pou enpoze sanksyon sa yo, yo mande pou yo ta pataje prèv sa yo avèk yo pou kapab genyen ankèt penal ki mennen an Ayiti.[263]

                   

“Wi, sanksyon yo genyen enpak,”daprè sa yon ofisye jidisyè te di Human Rights Watch. “Kounya lajistis ap reveye nan somèy li te ye a. Nou bezwen plis kòdinasyon, koperasyon tout peyi avèk sistèm jistis Ayisyen an, ak plis sanksyon pou manm rezo kriminèl yo.”[264]

Apèl pou mande yon Fòs Entènasyonal

An Oktòb 2022, Premye Minis Henry te mande kominote entènasyonal la pou delwaye yon fòs ame espesyalize pou ede Polis Nasyonal Dayiti rezoud ensekirite gwoup kriminèl yo pwovoke.[265] Sekretè-Jeneral Nasyonzini an ki se Antonio Guterres te sipòte demann nan an Janvye 2023.[266]

Biwo Entegre Nasyonzini an Ayiti (BINUH) te ensiste an Avril 2023 sou nesesite pou genyen yon repons ak yon sipò entènasyonal imedya atravè deplwaman yon fòs ame espesyalize pou ranfòse kapasite lapolis, frennen vyolans ak vyolasyon dwa moun yo, restore eta dedwa, epi kreye kondisyon pou genyen eleksyon kredib.[267]

Nan kòmansman Me, Wo Komisè Nasyonzini pou dwa Moun, Volker Türk, te mande kominote entènasyonal la pou deplwaye yon “fòs espesyalize ki ap la pou sipòte Ayiti, ki ap gen yon dire manda limite, epi respekte dwa moun, avèk yon plan aksyon  global pou ede enstitisyon ayisyen yo.”[268]

Kanada li menm, aprè yon rankont nan CARICOM epi yon lòt avèk Prezidan Biden an Mas, te pwomèt pou ranfòse koperasyon entènasyonal li genyen avèk Ayiti, prensipalman nan sipò finansye li ap bay polis nasyonal la.[269] Lòt gouvènman tankou Jamayik,  El Salvador, ak Rwanda te ofri Ayiti sipò yo nan voye ofisye nan fòs ame a oswa sipò teknik. Nan fen Jen 2023, Kenya di li anvizaje pran tèt fòs miltinasyonal la.[270]

An Jen 2023, Vis Prezidan ameriken Kamala Harris, nan yon rankont lidè CARICOM yo ak Repiblik Dominiken, te  anonse pwogram ki vize konbat trafik zam epi fasilite ankèt ak pouswit kont krim transnasyonal, men tou angajman pou founi plis resous finansye pou amelyore sekirite alimantè an Ayiti epi founi an ijans asistans imanitè ki nesesè, tankou swen pou moun ki viktim  vyolans ki baze sou ‘jan’.[271] Mete sou, Kanada te anonse li pral kontinye sipòte divès dyalòg ki ap fèt pou rive jwenn yon konsansis politik an Ayiti epi li pral kreye yon selil kòdinasyon nan tèt kole ak Ayiti pou founi sipò lojistik, teknik ak operasyonèl pou Polis nasyonal la.[272]

Nan fen Jen, Asanble Jeneral Òganizasyon Eta Ameriken yo te adopte yon rezolisyon ki mande eta manm yo founi asistans sekiritè imedya bay Polis nasyonal la epi entegre angajman ak kontribisyon nan domenn asistans imanitè pami lòt mezi y ap pran.[273]

Espè Endepandan Nasyonzini sou sitiyasyon dwa moun an Ayiti te fè pledwaye pou deplwaman yon fòs entènasyonal espesyalize pou travay avèk polis nasyonal la epi mande pou Konsèy Sekirite Nasyonzini an mete yon anbago sou zam ki ap antre nan peyi a.[274]

Nan kòmansman mwa Jiyè, Sekretè-Jeneral la, António Guterres te vizite Ayiti epi reyitere apèl li te fè pou gen deplwaman yon fòs entènasyonal pou asiste polis nasyonal Dayiti.[275] Li te deklare “pa kapab genyen sekirite dirab san restorasyon enstitisyon demokratik yo, epi li enposib pou rive jwenn solisyon politik dirab epi ki konplètman reprezantatif san bon jan amelyorasyon nan sitiyasyon sekirite a.”[276]

Sekretè Deta Ameriken Anthony Blinken nan kad 50e anivèsè CARICOM, te reyafime sipò li a demann “gouvènman ayisyen an” pou gen deplwaman yon fòs entènasyonal pou ede lapolis retabli sekirite. Prezidan Rwanda te esprime sipò li pou founi pèsonèl pou retabli lapè ak sekirite pou ede ranfòse lapolis nasyonal Dayiti.[277]

Nan dat 14 Jiyè, Konsèy Sekirite Nasyonzini te apwouve renouvèlman manda BINUH pou yon lòt ane, ranfòse inite polis ak inite koreksyon li yo pou sipòte kapasite fòmasyon ak ankèt Polis Nasyonal Dayiti.[278] Epi tou, li te mande Sekretè-Jeneral la pou li soumèt yon rapò ki detaye divès opsyon  Nasyonzini kapab esplwate pou amelyore sitiyasyon sekirite nan peyi a, men tou sipò yo kapab bay pou yon fòs miltinasyonal ki pa yon fòs Nasyonzini oswa yon operasyon potansyèl pou retabli lapè.[279]

Jou ki te 18 Jiyè, Inyon Ewopeyen (EU) ak Kominote Latino-Ameriken ak Eta Karayib yo (CELAC)  te mande kominote ak òganizasyon entènasyonal yo pou sipòte jefò pou jwenn solisyon nan kriz la kote se ayisyen ki ap dirije inisyativ la, avèk konsantman epi patisipasyon otorite Ayisyen yo.[280]

Nan fen ane 2022, anpil gwoup ki ap defann dwa moun ak gwoup politik Ayisyen menm jan ak Ayisyen ki nan dyaspora te nan yon premye tan opoze anpil a tout pwopozisyon pou genyen entèvansyon yon fòs ame.[281]

Sepandan, akoz deteryorasyon sitiyasyon sekirite a, rive mitan ane 2023 a, pifò nan yo, pami yo aktè politik ki nan opozisyon an, men tou preske tout viktim ki te pale avèk Human Rights Watch, te kwè Ayiti bezwen yon fòs entènasyonal pou rezoud kriz sekirite a, malgre bilan mitije fòs entènasyonal ki te pase yo te genyen, men tou yon nouvo gouvènman tranzisyon pou restore otorite leta ak eta dedwa epi founi asistans a moun ki nan bezwen.

Jan yon abitan Site solèy te di: 

Nou ap soufri sa moun pa ta imajine; nou bezwen èd pou nou soti nan espiral vyolans nou ye a, nan grangou, leta abandone nou. Nou bezwen lespwa pou yon lavi miyò.[282]

Echèk ak Abi Entèvansyon Entènasyonal yo te komèt

Anpil Ayisyen te etabli relasyon klè ki genyen ant dènye entèvansyon entènasyonal ki te fèt an Ayiti yo, eritaj esklavaj, kolonizasyon, rasis ak povrete ki toujou egziste, avèk enstabilite politik yo ap goumen kont li jodi a.

Aprè 1804, lè Ayiti te pran endepandans atravavè yon rebelyon moun ki te esklav t ap mennen ki te pote fwi,  peyi tankou Etazini ak Lafrans, pami lòt, te refize rekònèt nouvo peyi sa ki se Repiblik Dayiti nan lide pou pwoteje pwòp enterè yo genyen nan esklavaj.[283] An 1825, Lafrans te dakò rekonèt endepandans Ayiti sou kondisyon pou Ayiti peye Lafrans yon gwo dedomajman paske Lafrans te revandike pwopriyete li te pèdi, pami yo Ayisyen ki nan te esklavaj. Demann nan te fèt sou baz menas pou anvayi pey a. An 1825, Ayiti te pran gwo prè nan men bank komèsyal Fransè pou asire sèvis dèt la, yon prè kote to enterè a te elve anpil. Demann nan te fèt sou baz menas pou anvayi pey a. An 1825, Ayiti te pran gwo prè nan men bank komèsyal Fransè pou asire sèvis dèt la, yon prè kote to enterè a te elve anpil. Se sa moun te vin rele yon“doub dèt” pou Ayiti. Menm si Ayiti te fin peye Lafrans dedomajman an 1888, li te kontinye dwe enterè sou prè li te pran an. An 1911, pèman enterè sa yo te transfere bay Etazini pou divès rezon, epi Ayiti te fin peye dèt li yo — a Etazini fwa sa a— an 1947. Yo estime Ayiti te peye kolon fransè ak desandan yo ant $20 epi $115 milya dola.[284]

Yon lòt fòm entèvansyon ki konn fèt se plizyè dizenn ane enjerans Etazini fè, pafwa vyolan, nan zafè entèn peyi a, kòm agiman pou jistifye aksyon sa yo, yo fè konnen Etazini te bezwen pwoteje pwòp enterè ekonomik li. Avan kòmansman okipasyon ameriken an ki te dire 19 ane an Ayiti, soti 1915-1934, an Desanm 1914, yon ti gwoup Maren ameriken, te pran $500,000 an lengo dò nan Bank Nasyonal Dayiti epi depoze yo nan Bank Etazini.  Pa te genyen okenn redisyon kont pou aksyon sa yo. An 1915, Etazini te konkli yon trete avèk Ayiti  pou pran kontwòl finans piblik peyi a pandan 10 ane an echanj sekirite li ap bay peyi a.[285] Pandan plizyè dizenn ane aprè, Etazini te kontinye fè enjerans nan  pwosesis politik peyi a lè yo jije dirijan ki soti nan eleksyon an Ayiti yo pa ase fidèl a Etazini oubyen lè peyi a te konn fè fas a koudeta epi manifestayon piblik, sa ki kontribye nan enstabilite politik ki ap kontinye jodia.[286] 

Genyen kèk kritik ki lonje dwèt sou wòl Kanada te jwe bò kote Etazini nan kad enplikasyon politik ak militè li ak lòt peyi an Ayiti, espesyalman atravè Inisyativ Ottawa sou Ayiti an 2003.[287]

Misyon Nasyonzini pou Estabilizasyon an Ayiti (MINUSTAH) ki te opere soti 2004 pou rive 2017 nan entansyon pou ede nan estabilizasyon politik ak sekirite Ayiti, men tou pou sipòte jefò rekonstriksyon imedyat nan peyi a aprè tranblemantè ki te koze gwo dega an 2010. Aprè yo fin ale, yo te kite yon epimemi mòtèl kolera ki, daprè pwòp ankèt pa yo, te pwopaje akoz yo te jete dechè ki te soti nan baz yo ki te kontanmine prensipal rivyè an Ayiti, sa ki te lakoz plizyè santèn moun malad epi touye pou pi piti 10 000 moun.[288]

Okenn nan viktim kolera yo pa te resevwa dedomajman nan men Nasyonzini, malgre pwomès li te fè nan sans sa a.[289] Se yon desandan souch ki te koze epidemi an 2010 la ki an pati pwovoke epidemi kolera ki an Ayiti aktyèlman, daprè sa yon etid revele.[290]

Aprè fen manda  MINUSTAH, Konsèy Sekirite Nasyonzini an Avril 2017 te kreye yon misyon lapè an Ayiti ki rele Misyon Nasyonzini pou Apiye Lajistis an Ayiti (MINUJUSTH) pou sipòte gouvènman nan devlopan Polis Nasyonal Dayiti (PNH); ranfòse enstitisyon eta dedwa yo tankou sistèm jistis la ak prizon yo, pwomosyon ak pwoteksyon dwa moun.[291] Misyon sa te rive nan fen li an Oktòb 2019 nan yon kontèks kote kriz politik la t ap pèsiste, ogmantasyon aktvite kriminèl yo epi deteryorasyon sitiyasyon ekonomik peyi a.[292]

Mete sou sa, pèsonèl misyon sa ak MINUSTAH ansanm t ap fè fas ak 116 akizasyon abi ak esplwatasyon seksyèl sou fanm ak timoun.[293] Plizyè etid ak medya te dokimante ka sòlda lapè ki t ap esplwate epi abize seksyèlman fanm ak tifi, nan pwofite de vilnerablite ak povrete popilasyon an.[294] Yo te akize sòlda lapè Nasyonzini yo ki ta fizikman menase epi blese sivil nan itilize fòs ki pa pwopòsyonèl pandan operasyon pou konbat gwoup kriminèl yo.[295] Konsèy Sekirite Nasyonzini an oswa eta manm yo ki te gen twoup ki ta enplike nan vyolasyon sa yo pa te reponn a akizasyon sa yo. Pa te genyen redisyon kont ni reparasyon ki te fèt.

Depi mitan mwa Oktòb 2019, Ayiti te resevwa (BINUH), ki se yon misyon politik Nasyonzini.[296] Òganizasyon ayisyen dwa moun ak entènasyonal epi reprezantan sosyete sivil Ayisyen an te fè konnen BINUH, menm jan ak lòt reprezantan entènasyonal nan Pòtoprens, pa te rekonèt epi panche kòmsadwa sou akizasyon ki fè kwè gouvènman ansyen Prezidan  Moïse ak Premye Minis aktyèl la ki se Ariel Henry te afebli eta dedwa epi alimante enstabilite politik ak ensekirite lè yo pa pèmèt etablisman  yon gouvènman tranzisyon pou òganize eleksyon, men tou atravè koripsyon epi relasyon yo genyen avèk gwoup kriminèl.[297]

Yon moman kle anpil Ayisyen souliye tou se dezisyon Core Group, ki se yon antite ki konpoze avèk reprezantan entènasyonal ki ap travay an Ayiti, pami yo BINUH, pou pibliye yon deklarasyon ki soutni nominasyon Ariel Henry nan pòs Premye minis epi ankouraje li ranpli misyon li ki se fòme yon gouvènman konsansyèl ak enklizif.[298] Anpil Ayisyen te wè sa kòm  yon enjerans ki pa te gen plas li nan politik peyi a, paske yo panse Ariel Henry, menm si se Jovenel  Moïse ki te nome li, men li pa te deziyen daprè pwosesis ki prevwa nan Konstitisyon an.[299] 

Gen moun ki kwè Etazini te andosè Ariel Henry paske anbasad Etazini an Ayiti te pibliye sou kont ‘twitter’ li, deklarasyon Core Group la ki te mande Ariel fòme yon gouvènman, epi aprè sa anbasad la te fè lòt deklarasyon pou sipòte gwouvènman pwovizwa Ariel Henry a Sa ap fèt malgre Ayisyen ak gwoup ki nan dyaspora a te kontinye mande pou yo kanpe sou sa, akoz Ariel montre li pa kapab reyalize yon tranzisyon demokratik  enklizif epi gwoup kriminèl yo vin pi fò pandan li ap dirije a, sa ki agrave kriz ekonomik ak imanitè ki te deja egziste a.[300]

Pifò reprezantan sosyete sivil ayisyen an ak responsab dwa moun ki te pale avèk Human Rights Watch di kriz ki la p ap fini jiskaske pèp Ayisyen ap kapab chwazi pwòp lidè li epi pou peyi a konnen yon vrè tranzisyon demokratik.[301] Anpil moun fè konnen tou prejidis ak abi ki te komèt pandan entèvansyon entènasyonal ki pase yo, eritaj esklavaj ak kolonizasyon, epi rasis kont moun ki Nwa te kontribye nan ensekirite, koripsyon ak povrete an Ayiti epi sa te kraze a chak fwa aspirasyon demokratik pèp Ayisyen an[302] Ekonomi ak politik an Ayiti afekte jiska jodia akoz enfliyans peyi Oksidantal yo, prensipalman Etazini. Kèk repons entènasyonal ki pote a kriz ki la jodia, tankou abi ki lye ak migrasyon sou fwontyè avèk Repiblik Dominiken, gen rasin yo nan poltik anti-Nwa ki egziste yo.[303]

Se rezon sa yo ki fè reprezantan sosyete sivil ayisyen an fè konnen sipò pou yon tranzisyon tranzisyon demokratik ak retablisman eta dedwa, menm si sa esansyèl, reprezante sèlman yon pati nan angajman entènasyonal la ap pran bò kote Ayiti nan tan ki ap vini yo. Lòt pati a se, daprè yo, dwe pran an Lòt pati a dwe anglobe rekonesans ak redisyon kont pou prejidis ki kontinye genyen akoz eritaj istorik yo epi dwe prevwa sipò Lafrans ak Etazni pou genyen yon pwosesis reparasyon kote se pèp ayisyen an ki ap dirije li.[304]

Sekretè-Jeneral Nasyonzini an, Guterres te rekonèt, pandan yon rankont nan CARICOM nan kòmansman mwa Jiyè a, “li enposib pou abòde kriz [Ayisyen] an san gade tou sa ki te pase pandan plizyè syèk esplwatasyon kolonyal, estòsyon, diktati ak lòt enjistis grav ki te komèt.”[305]

Ayiti bezwen yon repons miltidimansyonèl ki fonde sou dwa moun pou fè fas ak kriz sa ki dire anpil epi ki pa sispann agrave. Malgre jefò gouvènman ayisyen an, sosyete sivil ayisyen an, aktè politik ak lòt moun ki enplike nan pwosesis pou jwenn yon solisyon a kriz la, sitiyasyon sekirite ak imanitè a kontinye ap degrade nan peyi a epi genyen plizyè milyon ayisyen ki ap sibi konsekans yo. Ayiti bezwen èd kounya menm. Echèk ak abi ki te komèt pandan dènye entèvansyon entènasyonal yo pa ta dwe sèvi kòm eskiz pou anyen pa fèt; yo dwe okontrè ensite nou poze aksyon pou fè sa ki nesesè pou repare erè nan tan pase yo epi ede Ayiti repran wout pou genyen yon veritab gouvènans demokratik, Eta dedwa, ak minimòm sekirite ak respè dwa fondamantal yo. 

Moun ki viktim abi Human Rights Watch dokimante yo mande pou genyen aksyon konkrè ki poze ki pral pèmèt yo viv san sibi vyolans ni viv nan laperèz, kote yo kapab satisfè bezwen elemantè yo genyen, travay, voye pitit yo lekòl, chwazi gouvènman yo epi eli lidè yo, e finalman genyen yon kote yo kapab viv nan lapè.

“Nou soufri anpil nan Site Solèy,”daprè deklarasyon Rosie P., yon manman 42 ane ki gen senk (5) pitit. “Pa genyen dlo, ni kouran, ni manje, ni lapè. Toujou gen tire, epi timoun yo pa kapab ale lekòl. Mwen vle kominote entènasyonal la pote lapè si yo kapab.”[306]

 

Remèsiman

Ekip ki te patisipe nan rechèch ak ekri rapò sa genyen ladan li: Nathalye Cotrino, chèchè nan depatman kriz ak konfli, ak Ida Sawyer, direktè depatman kriz ak konfli. Se Anagha Neelakantan, ki se editè senyò nan depatman kriz ak konfli ki te edite rapò a. Nīa Knighton, asosye nan depatman kriz ak konfli te patisipe nan rechèch, edite epi pote sipò li nan pwodiksyon an.

Devon Lum, asistan rechèch, ak Lèo Martine, analis senyò pou Laboratwa Envestigasyon Nimerik (Digital Investigations Lab), ak Robin Taylor, asistan nan kesyon rechèch ki an aksè lib pou depatman kriz ak donfli a, te pote sipò li nan kesyon rechèchFred Abrahams, direktè pwogram asosye, te pote sipò li nan kad analiz pwogramatik, ak Michael Bochenek, konseye jiridik senyò, te reyalize analiz jiridik yo. Komantè espesyalis se te travay Juanita Goebertus, direktè depatman Amerik;  César Muñoz Acebes, direktè asosye nan depatman Amerik la; Akshaya Kumar, direktè pledwaye nan New York; Bruno Stagno, direktè egzekitif adjwen pou pledwaye; Alison Leal Parker, direktè adjwen nan depatman pwogram pou Etazini; Mark Hiznay, Mark Hiznay, direktè asosye nan depatman ki travay sou Zam; Sam Dubberley, direktè jeneral nan ‘digital investigation lab’; Bill Frelick direktè depatman refijye ak dwa migran; Kayum Ahmed, konseye espesyal sou sante & dwa moun; Margaret Wurth, chèchè senyò nan depatman dwa timoun; Almaz Teffera, chèchè nan depatman Ewòp ak Azi Santral; Cristina Quijano, chèchè nan depatman dwa fanm; Hanna Gros, chèchè nan depatman dwa andikape; ak Elizabeth Campa, direktè san depatan devlopman ak sansibilizasyon.  

Preparasyon pou piblikasyon rapò sa: Travis Carr, ki se kòdinatè piblikasyon; Fitzroy Hepkins, responsab administratif; ak José Martínez, kòdonatè administratif senyò. Peter Huvos, editè nan depatman nimerizasyon te founi sipò lojistik epi ede nan edite vèsyon Espanyòl ak Fransè. Johan Romero, ki se asosye nan depatman Amerik, te tradui rapò sa an Espanyòl. Tradiksyon rapò a an Fransè epi an Kreyòl se te travay respektivman David Boratav, ak Remixon Guillaume. Léa Pernot, ofisye nan depatman kominikasyon, te founi sipò lojistik epi ede nan edite vèsyon fransè a.

Nou ta renmen remèsye Rezo Nasyonal ki ap Defann Dwa Moun (RNDDH) ak òganizasyon sosyete sivil,  òganizasyon dwa moun, òganizasyon ki nan dyaspora ak òganizasyon kominotè Ayisyen yo, menm jan ak ajans entènasyonal yo, ki te bay konsèy ak sipò ki te enpòtan anpil pou rechèch sa te rive fèt. 

Malgre tout bagay, nou vrèm rekonesan a viktim epi fanmi yo ki te pataje ak tout yo menm istwa yo avèk nou. 

 

 

[1] Entèvyou Human Rights Watch te fè ak Josephine T., Pòtoprens, 4 Me 2023. Non tout temwen ak viktim ki site yo chanje pou pwoteje lavi prive yo epi evite potansyèl reprezay anba men gwoup kriminèl.

[2] Ibid.

[3] Ibid.

[4] Konsèy Sekirite Nasyonzini ak Biwo Entegre Nasyonzini an Ayiti (BINUH), Rapò Sekretè-Jeneral la, S/2023/492, 3 Jiyè 2023, https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N23/183/33/PDF/N2318333.pdf?OpenElement (aksè: 31 Jiyè 2023); Se BINUH ki te founi enfòmasyon yo bay Human Rights Watch atravè e-mail nan dat 25 Jiyè 2023 (li nan dosye Human Rights Watch).

[5] “Hunger Hotspots, FAO‑WFP Alèt Prekòs sou Ensekirite Alimantè Grav, prediksyon Jen pou rive Novanm 2023,” Pwogram Alimantè Mondyal (PAM)Ak Òganizasyon Nasyonzini pou Alimantasyon ak Agrikilti (FAO), 29 Me 2023, https://www.fao.org/3/cc6206en/cc6206en.pdf (aksè: 31 Jiyè 2023).

[6] Konstitisyon Ayiti 1987, http://www.oas.org/es/sla/ddi/docs/ha1%20constitution.pdf; Biwo Nasyonzini Pou Kòdinasyon Zafè Imanitè (OCHA), 9 Janvye2013, https://www.humanitarianresponse.info/es/operations/haiti/document/administrative-division-haitixls (aksè: 4 Dawout 2023).

[7] Enfòmasyon yo baze sou piblikasyon ofisyèl ayisyen, dokimantasyon ki soti nan Nasyonzini, òganizasyon nongouvènmantal epi nan men lòt espè, men tou atravè 12 entèvyou an pèsonn epi vityèl ki te fèt avèk reprezantan òganizasyon entènasyonal imanitè ak òganizasyon dwa moun ayisyen, responsab nan gouvènman an ak espè nan sekirite ki ap travay an Ayiti.

[8] Nasyonzini, Asanble Jeneral, 1966, Konvansyon Entènasyonal sou Dwa Sivil ak Politik, ‘Treaty Series, 999, 171’; Òganizasyon Eta Ameriken (OEA), Konvansyon Ameriken sou Dwa Moun, "Trete San Jose," Costa Rica, 22 Novanm 1969.

[9] Ayiti: Plan Repons Imanitè an Brèf “Haiti: Humanitarian Response Plan 2023 at a Glance,” Relief Web, 13 Avril 2023, https://reliefweb.int/report/haiti/haiti-humanitarian-response-plan-2023-glance-Avril-2023-enht (aksè: 30 Jen 2023); dokiman ki titre“Ayiti: Sipò Entènasyonal Nesesè pou Frennen Espiral Vyolans Gang yo (Haiti: International Support Needed Now to Stop Spiraling Gang Violence,” )United Nations News, 9 Me 2023, https://news.un.org/en/story/2023/05/1136502?utm_source=UN+News+-+Newsletter&utm_campaign=1a3e9b73ae-EMAIL_CAMPAIGN_2023_05_09_07_24&utm_medium=email&utm_term=0_fdbf1af606-1a3e9b73ae-%5BLIST_EMAIL_ID%5D (aksè: 30 Jen 2023); Rapò Trimèstriyèl Nasyonzini  sou Dwa moun an Ayiti (Haiti: Human Rights Quarterly Report - Q1 2023), 10 Me, 2023, https://haiti.un.org/en/230813-haiti-human-rights-situation-quarterly-report-q1-2023 (aksè: 30 Jen 2023); Rapò Trimèstriyèl Nasyonzini sou sitiyasyon Dwa moun an Ayiti, BINUH, 20 Janvye 2023 https://binuh.unmissions.org/sites/default/files/human_rights_quarterly_report_-_q1_2023.pdf (aksè: 30 Jen 2023); Biwo Entegre Nasyonzini an Ayiti, Rapò Sekretè-Jeneral laS/2022/481, 13 Jen 2022,

https://binuh.unmissions.org/sites/default/files/2022-06-13_-_sg_report_on_binuh.pdf (aksè: 16 jen 2023); Human Rights te resevwa enfòmasyon yo nan men BINUH atravè email nan dat 25 Jen 2023 (dokiman yo nan achiv Human Rights Watch).

[10] Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens 27 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab dwa moun entènasyonal, Pòtoprens 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens 29 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon travayè imanitè entènasyonal, Pòtoprens 1 Me 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab dwa moun entènasyonal, Pòtoprens 2 Me 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens 4 Me 2023; Rapò Trimèstriyèl sou Sitiyasyon Dwa Moun BINUH, 20 Janvye 2023, https://binuh.unmissions.org/sites/default/files/human_rights_quarterly_report_-_q1_2023.pdf (aksè: 30 Jen 2023).

[11] Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens 27 Avril 2023;Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab dwa moun entènasyonal, Pòtoprens 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil la, Pòtoprens 29 Avril 2023;; Human Rights Watch te entèvyouve yon espè nan sekirite, Pòtoprens 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan òganizasyon kominotè, Pòtoprens 2 Me 2023; Human Rights Watch te entèvyouve viktim nan Kabarè, Kwadèboukè, ak Pòtoprens, 2 & 5 Me 2023.

[12] Enfòmasyon ki baze sou rechèch dokimantè sou piblikasyon ofisyèl ayisyen, dokiman Nasyonziniak ONG, rechèch ki pibliye ak 12 entèvyou an pèsonn e vityèl avèk reprezantan òganizasyon entènasyonal imanitè, dwa moun ayisyen, responsab nan gouvènman, ak espè nan sekirite ki ap travay an Ayiti.

[13] Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens 4 Me 2023; Human Rights Watch te entèvyouve nan telefòn yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, 7 Jen 2023; “Ensekirite: 6 polisye Mouri nan Afwontman avèk Gang ‘Gran Grif’ IchiHaiti, 26 janvye 2023, https://www.icihaiti.com/en/news-38701-icihaiti-insecurity-6-police-officers-killed-in-clashes-with-the-gran-grif-gang.html (aksè: 22 jen 2023); Gavin Voss, dokiman ki titre Gang zòn Riral yo Menase Pwodiksyon Manje Pandan Kriz Grangou ap vin pi grav  (“Haiti’s Rural Gangs Threaten Food Production as Hunger Crisis Looms InSight Crime,)  27 Fevriye 2023. https://insightcrime.org/news/haitis-rural-gangs-threaten-food-production-as-hunger-crisis-looms/ (aksè: 22 Jen 2023); Teworis enstale nan Latibonit (“Terror settles in the Artibonite) Haiti Libre, 25 Fevriye 2023, https://www.haitilibre.com/en/news-38932-haiti-flash-terror-settles-in-the-artibonite.html (aksè: 22 jen 2023); “Rejim Premye Minis Ariel Henry ak Raj Gang Ame yo,” Reseau National De Défense Des Droits Humains/ Rezo Nasyonal ki ap Defann Dwa Moun/ (RNDDH), 9 Me 2023, https://web.rnddh.org/wp-content/uploads/2023/05/5-Rapport-Massacres-09Mai2023-VP-ENG.pdf (aksè: 22 Jen 2023); Ayiti: Enpak Imanitè Vyolans Gang yo (Haiti: Humanitarian Impact of Gang Violence,”) ACAPS, 2 Jen 2023, https://www.acaps.org/sites/acaps/files/slides/files/20230602_acaps_briefing_note_haiti_humanitarian_impact_of_gang_violence.pdf (aksè: 4 Dawout 2023); Kriz Imanitè an Ayiti (“Humanitarian crisis in Haiti,”) ABC News, 15 Jen 2023, https://abcnews.go.com/International/video/humanitarian-crisis-haiti-100130057 (aksè: 22 Jen 2023); PAM Relasyon Grangou an Ayiti ak Vyolans Gang yo (“WFP Haiti Hunger Gangs Violence,”) Bibliyotèk Odyovizyèl Nasyonzini, 12 Jen 2023, https://www.unmultimedia.org/avlibrary/asset/3054/3054565/ (aksè: 22 Jen 2023; Nouvo Vag Vyoans Gang yo an Ayiti (“Nueva Oleada de Violencia de Pandillas en Haití,”) Associated Press, 4 Fevriye 2023, https://apnews.com/article/noticias-dac432fdc4692bad40865d05a47ba126 (aksè: 22 Jen 2023); Human Rights te resevwa enfòmasyon yo nan men BINUH  atravè  email nan dat 25 Jiyè 2023 (dokiman yo nan achiv Human Rights Watch). 

[14] Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan òganizasyon kominotè , Pòtoprens 2 Me 2023; Human Rights Watch te entèvyouye 42 viktim nan komin Site Slèy, Kabarè, Kwadèboukè ak Pòtoprens,2-4 Me 2023; Dwa Moun ak Eta dedwa an Ayit: Dènye Evolisyon Kle yo (“Human Rights and the Rule Of Law in Haiti: Key Recent Developments) Desanm 2022 pou rive Me 2023, Enstiti pou Jistis ak Demokrasi an Ayiti ‘Institute for Justice and Democracy in Haiti’, 1 Jen 2023, http://www.ijdh.org/wp-content/uploads/2023/06/HRU-Jen-2023-FINAL.pdf (aksè: 22 Jen 2023); “Rejim Premye Minis Ariel Henry oswa Raj Gwoup Ame yo,” RNDDH, 9 Me 2023, https://web.rnddh.org/wp-content/uploads/2023/05/5-Rapport-Massacres-09Mai2023-VP-ENG.pdf (aksè: 22 Jen 2023).

[15] Human Rights te resevwa enfòmasyon yo nan men BINUH atravè  email nan dat 25 Jiyè 2023 (dokiman yo nan achiv Human Rights Watch).    

Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens 27 Avril 2023 ; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab dwa moun entènasyonal, Pòtoprens 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab dwa moun entènasyonal, Pòtoprens 2 Me 2023; Dwa Moun ak Eta dedwa an Ayit: Dènye Evolisyon Kle yo (“Human Rights and the Rule Of Law in Haiti: Key Recent Developments) Desanm 2022 pou rive Me 2023 Enstiti pou Jistis ak Demokrasi an Ayiti ‘Institute for Justice and Democracy in Haiti “,1  Jen 2023, http://www.ijdh.org/wp-content/uploads/2023/06/HRU-Jen-2023-FINAL.pdf (aksè: 22 Jen 2023); Sitiyasyon Dwa Moun, Rapò Trimèstriyèl BINUH, 20 Janvye  2023,  https://binuh.unmissions.org/siters/default/files/human_rights_quarterly_report_-_q1_2023.pdf (aksè: 30 Jen 2023); Biwo Entegre Nasyonzini an Ayiti Rapò Sekretè-Jeneral la, S/2023/274, 4 Avril 2023, https://binuh.unmissions.org/sites/default/files/sg_report_on_binuh_14_Avril_2023.pdf (aksè: 6 Dawout 2023); ; “Dwa Moun ak Eta dedwa an Ayit: Dènye Evolisyon Kle yo (“Human Rights and the Rule Of Law in Haiti: Key Recent Developments) Desanm 2022 pou rive Me 2023, Enstiti pou Jistis ak Demokrasi an Ayiti ‘Institute for Justice and Democracy in Haiti’, 1 Jen 2023, http://www.ijdh.org/wp-content/uploads/2023/06/HRU-Jen-2023-FINAL.pdf (aksè: 22 Jen 2023).

Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab dwa moun entènasyonal, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon travayè imanitè entènasyonal, Pòtoprens 1 Me 2023; Biwo Entegre Nasyonzini an Ayiti Rapò Sekretè-Jeneral la, S/2023/274, 4 Avril 2023. https://binuh.unmissions.org/sites/default/files/sg_report_on_binuh_14_Avril_2023.pdf (aksè: 22 Jen 2023.

Sitiyasyon Dwa Moun, Rapò Trimèstriyèl BINUH, 20 Janvye 2023, https://binuh.unmissions.org/sites/default/files/human_rights_quarterly_report_-_q1_2023.pdf (aksè: 30 Jen 2023).

[18] Human Rights Watch entèvyouve viktim ki soti nan komin Site Solèy, Pòtoprens ak Kabarè, Pòtoprens, 3-4 Me 2023,

[19] Human Rights Watch te entèvyouve yon travayè imanitè entènasyonal, Pòtoprens 1 Me 2023

[20]“Nou Pa kapab Jwenn sipò: Istwa Twa Fanm ki sibi Vyòl Repete anba men Gang an Ayiti", The New Humanitarian,27 Jen 2023, https://www.thenewhumanitarian.org/news-feature/2023/06/27/we-cant-find-support-three-womens-stories-repeated-rape-haitian-gangs (aksè: 2 Dawout , 2023).

[21] Human Rights Watch te resevwa enfòmasyon yo nan men òganizasyon ayisyen ki ap defann dwa fanm Nègès Mawon  atravè  email, 30 Jen 2023 (yo nan dosye Human Rights Watch).

[22] Human Rights Watch te entèvyouve yon travayè imanitè entènasyonal, Pòtoprens 1 Me 2023; Human Rights Watch te entèvyouve nan telefòn yon reprezantan òganizasyon fanm Nègès Mawon, 5 Jen 2023.  

[23] Konsèy Sekirite Nasyonzini, Biwo Entegre Nasyonzini an Ayiti, Rapò Sekretè-Jeneral la, S/2023/492, 3 Jiyè 2023, https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N23/183/33/PDF/N2318333.pdf?OpenElement (aksè: 31 Jiyè 2023); Kidnaping: Bilten (#11)“Kidnapping: Bulletin (#11) Janvye, Fevriye e Mas 2023,” Sant pou Analiz ak Rechèch nan kesyon Dwa Moun (CARDH), 4 Avril 2023 https://cardh.org/archives/4363 (aksè: 22 Jen 2023).  

[24] Human Rights te resevwa enfòmasyon yo nan men BINUH atravè  email nan dat 25 Jiyè 2023 (dokiman yo nan achiv Human Rights Watch).  

[25] “Kidnapping: Bulletin (#11) Janvier, Février et Mars 2023,” CARDH, 4  Avril  2023, https://cardh.org/archives/4363 (accessed June 22, 2023).

[26] “Kidnapping: Bilten Avril-Me-Jen 2022 (#8),” CARDH, 30 Jen 2022, https://cardh.org/archives/3921 (aksè: 2 Dawout 2023).

[27] Human Rights Watch avèk Espè nan sekirite (Magguie Rigaud), 1 Me 2023; “Rapò Trimèstriyèl sou Dwa Moun - Q1 2023,” BINUH, 20 Janvye 2023, (aksè: 22 Jen 2023).https://binuh.unmissions.org/sites/default/files/human_rights_quarterly_report_-_q1_2023.pdf (aksè: 22 Jen 2023).

[28] Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens 27 Avril 2023; 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon espè nan sekirite , Pòtoprens 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens 29 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab lajistis, Pòtoprens 30 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon travayè imanitè entènayonal, Pòtoprens 1 Me 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan dwa moun, Pòtoprens 2 Me 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon komisè gouvènman, 2 Me 2023

[29] Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens 29 Avril 2023

[30] Timoun ak Konfli Ame, Rapò Sekretè Jeneral Nasyonzini, Asanble Jeneral Konsèy Sekirite , A/77/895-S/2023/363, Jen 5, 2023, https://www.securitycouncilreport.org/atf/cf/%7B65BFCF9B-6D27-4E9C-8CD3-CF6E4FF96FF9%7D/S_2023_363.pdf (aksè: 30 Jiyè 2023).

[31] Jean Junior Celestin, “Ensekirite: Minis Jistis ak Sekirite Piblik la Mande Sitwayen yo Defann Tèt yo,”Le Nouvelliste,  7Mas 2023, https://lenouvelliste.com/article/241115/insecurite-le-ministere-de-la-justice-et-de-la-securite-publique-appelle-les-citoyens-a-se-defendre (aksè: 22 jen 2023); “Ministry Jistis Ak Sekirite Piblik | Nòt Pou Laprès, Lendi 6 6 Mas 2023,”Repiblik Dayiti Ministè Jistis ak Sekirite Piblik, http://mjsp.gouv.ht/index.php/ministe-jistis-ak-sekirite-piblik-not-pou-lapres/ (aksè: 22 Jen 2023).

[32] Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens 29 Avril;; ; Human Rights Watch te entèvyouve yon travayè imanitè entènayonal, Pòtoprens 1 Me 2023; Human Rights Watch te entèvyou yon lidè nan Gwoup Montana, Pòtoprens 1 Me 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan dwa moun, Pòtoprens 2 Me 2023; “Kanapevè: Popilasyon an Lenche epi Boule Plis pase yon Dizenn Bandi Haiti Libre, 25 Avril 2023, https://www.haitilibre.com/en/news-39382-haiti-canape-vert-more-than-a-dozen-bandits-lynched-and-burned-by-the-population.html (aksè:30 Jen 2023); @Observatè poste sou  Twitter, 16 Me 2023, https://twitter.com/Observers/status/1658382501948137473 (aksè:30 Jen 2023); @InfoPLUS_official poste sou TikTok, 24 Avril 2023, https://www.tiktok.com/@infoplus_official/video/7225598593674071301 (aksè:30 Jen 2023); @Mr_Edson_Samson poste sou Twitter, 24 Avril 2023https://twitter.com/mr_edson_samson/status/1650528404746170375 (aksè: 30 Jen 2023); Henry Shuldiner, Brigad Viljilans kont Gang Kapab Reprezante Menas Kriminèl pi Devan “Haiti’s Anti-Gang Vigilantes May Pose Future Criminal Threat,” InSight Crime, 9 Me 2023, https://insightcrime.org/news/bwa-kale-vigilante-movement-challenging-haitis-gangs/ (aksè:30 Jen 2023); 13 Manm Sispèk Gang Mouri nan Mobilizasyon Anba dife Kawotchou "Mob kills 13 Suspected Haiti Gangsters with Gas-Soaked Tires," Associated Press, 24 Avril 2023, https://apnews.com/article/haiti-mob-gangsters-burn-to-death-88ed763d3f6714a03e627ec2add53572 (aksè: 14 Jiyè 2023).

[33] @Mr_Edson_Samson poste sou Twitter,

 24 Aril 2023, https://twitter.com/mredson_samson/status/1650528404746170375?s=61&t=4WJWeAecD1ijZ1QUsDLncQ (aksè: 4 Dawout 2023).

[34] Mouvman Bwa Kale a te Lenche Plis Pase 200 Moun Men pa Sèlman Bandi (“The ‘Bwa Kale’ Movement Lynched More Than 200 People But Not Only Bandits,”) Haiti Libre, 26 Jen 2023, https://www.haitilibre.com/en/news-39866-haiti-flash-the-bwa-kale-movement-lynched-more-than-200-people-but-not- only-bandits.html (accessed June 30, 2023); Dènye Rapò Sant pou Analiz ak Rechèch nan Dwa Moun (CARDH) ki nan dosye Human Rights Watch, 3 Jiyè 2023, https://cardh.org/archives/4427 (aksè: 8 Dawout 2023); Ayiti: Seyans Enfòmasyon ak Konsiltasyon (“Haiti: Briefing and Consultations: What’s In Blue,") Rapò Konsèy Sekirite (Security Council Report), 5 Jiyè 2023, https://www.securitycouncilreport.org/whatsinblue/2023/07/haiti-briefing-and-consultations- 7.php?utm_medium=email&utm_campaign=5%20July%20campaign%202&utm_content=5%20July%20campaign%202+CID _bf58fde38512585da2f9015b096301b4&utm_source=Email%20Newsletter&utm_term=Haiti%20Briefing%20and%20Consultations (aksè: 4 Dawout 2023).

[35]   Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens, 29 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon lidè Gwoup Montana, 1 Me 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan dwa moun ayisyen, 2 Me 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens 2 Me 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an Pòtoprens 5 Me 2023.

[36] Human Rights Watch te verifye kat videyo ki te poste sou rezo sosyal jou ki te 24 Avril konsènan mouvman Bwa Kale nan Kanapevè, tou pre komisarye nan zòn nan. Yon videyo ki te poste sou TikTok montre moun ki se sivil ki ap kouri dèyè epi bat moun yo sispèk ki ta manm gwoup kriminèl:  @InfoPLUS_official post to TikTok, 24 Avril 2023,https://www.tiktok.com/@infoplus_official/video/7225598593674071301 (aksè: 30 Jen 2023). Nan yon dezyèm videyo ki te poste sou Facebook, yon gason avèk inifòm lapolis ap choute manm gwoup kriminèl sispèk la pou anpeche li leve atè a: @Mr_Edson_Samson poste sou Twitter, 24 Avril 2023, https://twitter.com/mr_edson_samson/status/1650528404746170375 (aksè: 30 Jen 2023). Nan yon videyo ki poste sou Facebook, moun kapab wè manm kriminèl prezime a ki ap boule nan mitan nan lari a pandan lòt moun ki ap gade ap filme evennman an: Lawouze Infos poste sou Facebook, 24 Avril 2023, https://www.facebook.com/LawouzeInfo/posts/1204651593504302/ (aksè: 8 Dawout 2023). Human Rights Watch te verifye tou lòt videyo ki montre atak ki gen rapò ak mouvman Bwa Kale a ki t ap pase lòt kote an Ayiti. Gen yon videyo ki poste sou Facebook ak yon dezyèm videyo ki poste sou Telegram nan dat 19 Me ki montre yon manm gwoup kriminèl prezime yo pran nan komisarya nan Tomasik: CiscoNews poste sou Facebook, 20 Me 2023, https://www.facebook.com/watch/?v=6534214213289888 (aksè: 7 Dawout 2023);@Bwakalee poste sou Telegram, 19 Me 2023, https://t.me/bwakalee/267 (aksè: 7 Dawout 2023). Moun te kapab wè polisye ame nan kèk moman nan toude videyo yo. Genyen yon lòt ensidan ki te pase nan vil Gwo Mòn. Yon videyo ki poste sou Telegram 29 Avril montre moman kote yon foul moun al pran yon manm gwoup kriminèl prezime nan yon komisarya epi kòmanse bat de (2) moun ak plizyè objè: @Bwakalee poste sou Telegram, 19 Me 2023, https://t.me/bwakalee/267 (aksè: 4 Dawout 2023)@Doc-Enfolive poste sou Telegram, “Men Bwa Kale 2 Nèg Yo,” 29 Avril 2023, https://t.me/DocEnfoLiveHT/24 (aksè: 4 Dawout 2023).

[37] Jacqueline Charles, “Monn nan Dwe Aji Kounya pou Frennen Vyolans yo”, deklarasyon Chèf Nasyonzini nan Apèl pou mande Èd pou Ayiti “World Must Act Now to Stem the Violence,” U.N. Head Says in Appeal for Help on Haiti, Miami Herald, 7 Jiyè 2023, https://www.miamiherald.com/news/nation-world/world/americas/haiti/article277064583.html (aksè: 20 Jiyè 2023); Chloe Lauvergnier, “Investigation: In Haiti, Residents Hunt Down and Kill Those Suspected of Belonging to Gangs,” France 24, 16 Me 2023; https://observers.france24.com/fr/%C3%A9missions/les-observateurs/20230516-haiti-Pòtoprens-bwa-kale-gangs-violence-colere (aksè: 30 Jiyè 2023); Ayiti: Seyans Enfòmasyon ak Konsiltasyon, Rapò Konsèy Sekirite  [“Haiti: Briefing and Consultations,”] Security Council Report, 5 Jiyè, https://www.securitycouncilreport.org/whatsinblue/2023/07/haiti-briefing-and-consultations-7.php?utm_medium=email&utm_campaign=5%20Jiyè%20campaign%202&utm_content=5%20Jiyè%20campaign%202+CID_bf58fde38512585da2f9015b096301b4&utm_source=Email%20Newsletter&utm_term=Haiti%20Briefing%20and%20Consultations (aksè: 7 20 Jiyè 2023).

[38] Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan dwa moun ayisyen, Pòtoprens 2 Me 2023.

[39] Human Rights Watch te entèvyouve yon travayè imanitè entènasyonal, Pòtoprens 1 Me 2023.

[40] Konsèy Sekirite Nasyonzini ak Biwo Entegre Nasyonzini an Ayiti (BINUH), Rapò Sekretè-Jeneral la, S/2023/492, 3 Jiyè 2023, https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N23/183/33/PDF/N2318333.pdf?OpenElement (aksè: 31 Jiyè 2023).

[41] Human Rights Watch entèvyouve fanmi viktim, Pòtoprens, 2-4 Me 2023.

[42] Jesyon Klinik Viktim Vyòl ak Vyolans Patnè Entim ap Egzèse : elaborasyon pwotokòl ki dwe itilize nan sitiyasyon imanitè (“Clinical Management of Rape and Intimate Partner Violence Survivors Developing Protocols for Use in Humanitarian Settings,”)  Òganizasyon Mondyal Sante, World Health Organization (WHO), 2022, https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/331535/9789240001411-eng.pdf?ua=1 (aksè: 4 Dawout 2023).

[43] Human Rights Watch entèvyouve de (2) viktim nan Bèlè, Pòtoprens 3 Me 2023.

[44] Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan òganizasyon kominotè nan telefòn, 16 Me 2023.

[45]   Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan òganizasyon kominotè, Pòtoprens 2 Me 2023.

[46] Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete  sivil ayisyen an Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve espè nan sekirite    , Pòtoprens, 30 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon travayè imanitè entènasyonal, Pòtoprens 1 Me 2023 ; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens 1 Me 2023 ;  Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan òganizasyon kominotè, Pòtoprens 2 Me 2023 ; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens 2 Me 2023 ; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens 3 Me 2023 ; Human rights Watch entèvyouve sèt viktim ki soti Site Solèy, Pòtoprens 4 Me 2023 .

[47] Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon komisè  gouvènman, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve espè nan sekirite, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve espè nan sekirite, Pòtoprens, 30 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon travayè imanitè entènasyonal, Pòtoprens 1 Me 2023 ;  Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan òganizasyon kominotè, Pòtoprens 2 Me 2023 ; “Popilasyon Site Solèy kwense nan mitan Vyoans Gang: Rap                ò Ankèt sou Vyolasyon Dwa Moun Gang yo Komèt nan Zòn Brooklyn soti Jiyè pou rive Desanm 2022” (The Population of Cité Soleil in the Grip of Gang Violence: Investigative Report on Human Rights Abuses Committed by Gangs in the Zone of Brooklyn from July to December 2022,” OHCHR, 10 Fevriye 2023, https://www.ohchr.org/sites/default/files/documents/countries/ht/investigative-report-human-rights-abuses-committed-gangs-zone-brooklyn-Jiyè-Desanm-2022.pdf (aksè: 3 Jiyè 2023).

[48] Human Rights Watch te entèvyouve yon komisè gouvènman , Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve espè nan sekirite, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve espè nan  sekirite, Pòtoprens, 30 Avril 2023.

[49] Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve espè nan  sekirite, Pòtoprens, 30 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon travayè imanitè entènasyonal, Pòtoprens 1 Me 2023 ;   Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan òganizasyon kominotè, Pòtoprens 2 Me 2023 .

[50] “Popilasyon Site Solèy kwense nan mitan Vyoans Gang: Rapò Ankèt sou Vyolasyon Dwa Moun Gang yo Komèt nan Zòn Brooklyn soti Jiyè pou rive Desanm 2022” (“The Population of Cité Soleil in the Grip of Gang Violence: Investigative Report On Human Rights Abuses Committed By Gangs In The Zone Of Brooklyn From July to December 2022,”) OHCHR, Fevriye 2023, https://www.ohchr.org/sites/default/files/documents/countries/ht/investigative-report-human-rights-abuses-committed-gangs-zone-brooklyn-Jiyè-Desanm-2022.pdf (aksè: 3 Jiyè 2023).

[51] Ibid.; Kontwòl Gang yo genyen ak Vid Sekiritè: Evalyasyon Vyolans ki baze sou ‘Jan’ nan Site Solèy (“Gang Control and Security Vacuums: Assessing Gender-Based Violence in Cité Soleil, Haiti,” Global Initiative, May 2023, https://globalinitiative.net/wp-content/uploads/2023/05/Gang-control-and-security-vacuums.-Assessing-gender-based-violence-in-Cite%CC%81-Soleil-Haiti.-May2023.v2.pdf (aksè: 4 Dawout 2023).

[52] Human Rights Watch te entèvyouve Anne J., yon viktim ki soti Site Solèy, Pòtoprens 4 Me 2023. 

[53] Ibid.

[54] Human Rights Watch te entèvyouve Aurelie F, yon viktim ki soti Site Solèy, Pòtoprens 4 Me 2023. 

[55] Human Rights Watch te entèvyouve Nathalie P. yon viktim ki soti Site Solèy, Pòtoprens 3 Me 2023. 

[56] Ibid.

[57] Ibid.

[58] Human Rights Watch te entèvyouve Camille M., yon viktim ki soti Site Solèy, (Pierre Nahomi), 3 Me 2023.

[59] Ibid.

[60] Ibid.

[61] Human Rights Watch te entèvyouveJulieth F., yon viktim ki soti Site Solèy, Pòtoprens 4 Me 2023. 

[62] Human Rights Watch entèvyouve reprezan sosyete sivil ayisyen an (Yolène Gilles), 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal (Aime Ntumba Kakolo), 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon ofisye imanitè entènasyonal (Mumuza Muhindo), 1 Me 2023;   Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan òganizasyon kominotè (Soeur Paesi), 2 Me 2023.

[63] Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens, 29 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens, 29 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an Pòtoprens 5 Me 2023.

[64] Human Rights Watch te entèvyouve Clementine V., yon viktim ki soti Site Solèy, Pòtoprens 4 Me 2023. 

[65] Human Rights Watch te entèvyouve Mathilde F., yon viktim ki soti Site Solèy, Pòtoprens 4 Me 2023. 

[66] Ibid. 

[67] Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan òganizasyon kominotè nan telefòn, 4 Jiyè 2023.

[68] Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan òganizasyon kominotè nan telefòn, 4 Jiyè 2023.

[69] Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an Pòtoprens, 28 Avril 2023; Entansifikasyon Atak Ame yo: Demann ak Esplikasyon RNDDH Bò kote Otorite Gouvènman yo,” RNDDH, 24 Avril 2023, https://web.rnddh.org/wp-content/uploads/2023/04/2-CP-Violences-armees-24Avril2023-ENG.pdf (aksè: 3 Jiyè 2023); genyen yon òganizasyon entènasyonal ki te pataje estimasyon ak dokimantasyon konfidansyèl yo avèk with Human Rights Watch.

[70] Entansifikasyon Atak Ame yo: Demann ak Esplikasyon RNDDH Bò kote Otorite Gouvènman yo,” RNDDH, 24 Avril 2023, https://web.rnddh.org/wp-content/uploads/2023/04/2-CP-Violences-armees-24Avril2023-ENG.pdf (aksè: 3 Jiyè 2023); genyen yon òganizasyon entènasyonal ki te pataje estimasyon ak dokimantasyon konfidansyèl yo avèk with Human Rights Watch. “Ayiti: Ensekirite- Deplasman Masif Popilasyon Sous Matla ak Kabarè, Aprè Atak Gang Ame,” Pwoteksyon Sivil, (aksè: 3 Jiyè 2023); Òganizasyon Entènasyonal pou Migrasyon (“International Organization for Migration (IOM), 21 Avril 2023. (DTM Haiti — Emergency Tracking 12 )— Deplasman nan Kabarè (Displacements in Cabaret), OIM, Ayiti, 20 Avril 2023, https://dtm.iom.int/fr/reports/haiti-suivi-des-urgences-12-deplacements-cabaret-19-20-Avril-2023 (aksè: 3 Jiyè 2023). Òganizasyon lokal dwa moun pa te dokimante epizòd vyolans seksyèl yo.https://protectioncivile.gouv.ht/haiti-insecurite-deplacement-massif-de-la-population-de-source-matelas-et-de-cabaret-suite-aux-assauts-des-bandes-armees/ (aksè: 3 Jiyè 2023); Òganizasyon Entènasyonal pou Migrasyon (OIM), 21 Avril 2023. DTM Haiti — Swivi Ijans yo 12 — Deplasman nan Kabarè (Displacements in Cabaret), OIM, Ayiti, 20 Avril 2023, https://dtm.iom.int/fr/reports/haiti-suivi-des-urgences-12-deplacements-cabaret-19-20-Avril-2023 (aksè: 3 Jiyè 2023). Òganizasyon lokal dwa moun pa te dokimante epizòd vyolans seksyèl yo.

[71] Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete  sivil ayisyen an Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon komisè  gouvènman , Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve espè nan  sekirite, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete  sivil ayisyen an Pòtoprens, 29 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens, 29 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve espè nan  sekirite, Pòtoprens, 30 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete  sivil ayisyen an, Pòtoprens 5 Me 2023 ; Human Rights Watch te entèvyouve de (2) viktim ki soti Kabarè, Pòtoprens 3 Me 2023 ; “Rejim Premye Minis Ariel Henry ak Raj Gang Ame yoRNDDH, 9 Me 2023, https://web.rnddh.org/the-reign-of-prime-minister-ariel-henry-or-the-fury-of-the-armed-gangs/?lang=en (aksè: 3 Jiyè 2023); “Situation de terreur en Haïti, les chiffres noirs du gouvernement d’Ariel Henry,” La Fondasyon Je Klere (FJKL), 24 Avril 2023, https://www.fjkl.org.ht/images/doc/Rapport-FJKL-Situation-terreur-en-Haiti-avril-2023.pdf (aksè: 2 Dawout 2023).

[72] Human Rights Watch te entèvyouve yon komisè gouvènman , Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve espè nan  sekirite, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve espè nan sekirite, Pòtoprens, 30 Avril 2023.

[73] Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete  sivil ayisyen an, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon komisè  gouvènman, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve espè nan  sekirite, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve de (2) reprezantan sosyete sivill ayisyen an, Pòtoprens, 29 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve espè nan sekirite, Pòtoprens, 30 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an , Pòtoprens 5 Me 2023 ; “Rejim Premye Minis Ariel Henry ak Raj Gang Ame yo, RNDDH, 9 Me 2023, https://web.rnddh.org/the-reign-of-prime-minister-ariel-henry-or-the-fury-of-the-armed-gangs/?lang=en (aksè: 3 Jiyè 2023);DTM Haiti (ETT) — Swivi Ijans 1 — Deplasman nan depatman Latibonit ak Sant (2 — 6 Desanm 2022)”, OIM, 8 Desanm, 2022, https://dtm.iom.int/reports/haiti-ett-suivi-des-urgences-1-deplacements-dans-les-departements-de-lartibonite-et-du (aksè: 4 Dawout 2023); “Situation de terreur en Haïti, les chiffres noirs du gouvernement d’Ariel Henry,” La Fondasyon Je Klere (FJKL), 24 Avril 2023, https://www.fjkl.org.ht/images/doc/Rapport-FJKL-Situation-terreur-en-Haiti-avril-2023.pdf (aksè: 2 Dawout 2023).

[74] Situation de terreur en Haïti,” La Fondasyon Je Klere (FJKL), 24 Avril 2023, https://www.fjkl.org.ht/images/doc/Rapport-FJKL-Situation-terreur-en-Haiti-avril-2023.pdf (aksè: 4 Dawout 2023).

[75] Human Rights Watch te entèvyouve Cecile Z., yon viktim nan Kabarè, Pòtoprens 3 Me 2023.

[76] Ibid.

[77] Ibid.

[78] Human Rights Watch te entèvyouve Marie N., yon viktim nan Kabarè, Pòtoprens 3 Me 2023. 

[79] SOUS mankan

[80] Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an , Pòtoprens, 28 Avril 2023;   Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan òganizasyon kominotè, Pòtoprens 2 Me 2023 ; “Situation de terreur en Haïti,” La Fondasyon Je Klere (FJKL), 24 Avril 2023, https://www.fjkl.org.ht/images/doc/Rapport-FJKL-Situation-terreur-en-Haiti-avril-2023.pdf (aksè: 2 Dawout 2023); genyen yon òganizasyon entènasyonal ki te pataje estimasyon ak dokimantasyon konfidansyèl yo avèk with Human Rights Watch.

[81] Human Rights Watch te entèvyouve Pauline M., yon viktim nan Kabarè, Pòtoprens 3 Me 2023. 

[82] Human Rights Watch te entèvyouveIsabel G., yon viktim nan Kabarè, Pòtoprens 3 Me 2023.

[83] Human Rights Watch te entèvyouve komisè gouvèman Pòtoprens lan, (Jaques Lafontant), 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve espè nan sekirite (Louis Henry Mars), 28 Avril 2023; Human Rights Watch entèvyouve reprezantan sosyete sivil ayisyen (Gédeon Jean), 29 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve espè nan sekirite (Jessica Hsu), 30 Avril 2023.

[84] Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens, 29 Avril 29; Human Rights Watch te entèvyouve espè nan sekirite, Pòtoprens, 30 Avril 2023; “Rejim Premye Minis Ariel Henry ak Raj Gang Ame yoRNDDH, 9 Me 2023, https://web.rnddh.org/wp-content/uploads/2023/05/5-Rapport-Massacres-09Mai2023-VP-ENG.pdf  (aksè: 3 Jiyè 2023).

[85] “Bèlè, Bwa Nèf, Vila Woza ak Dwouya,” International Action (aksè: 3 Jiyè 2023); “Rejim Premye Minis Ariel Henry ak Raj Gang Ame yo, RNDDH, 1 Jen 2023, https://web.rnddh.org/wp-content/uploads/2023/05/5-Rapport-Massacres-09Mai2023-VP-ENG.pdf (aksè: 3 Jiyè 2023); Human Rights Watch entèvyouve reprezantan sosyete sivil ayisyen (Rosy Dawoute Ducena),19 Jen 2023. https://haitiwater.org/bel-air-bois-neuf-villa-rosa-and-drouillard/ (aksè: 3 Jiyè 2023); “Rejim Premye Minis Ariel Henry ak Raj Gang Ame yoThe National Human Rights Defense Network (RNDDH), Jen 1, 2023, https://web.rnddh.org/wp-content/uploads/2023/05/5-Rapport-Massacres-09Mai2023-VP-ENG.pdf (aksè: 3 Jiyè 2023); Human Rights Watch entèvyouve reprezan sosyete sivil ayisyen an(Rosy Dawoute Ducena), Jen 19, 2023.              

[86] “Bèlè, Bwa Nèf, Vila Woza ak Dwouya,” International Action, http://haitiwater.org/bel-air-bois-neuf-villa-rosa-and-drouillard/ (aksè: 3 Jiyè 2023); “Rejim Premye Minis Ariel Henry ak Raj Gang Ame yoRNDDH, 9 Me 2023, https://web.rnddh.org/wp-content/uploads/2023/05/5-Rapport-Massacres-09Mai2023-VP-ENG.pdf (aksè: 3 Jiyè 2023); Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an nan telefòn, 19 Jen 2023.

[87] “Rejim Premye Minis Ariel Henry ak Raj Gang Ame yoRNNDH, 9 Me 2023, https://web.rnddh.org/wp-content/uploads/2023/05/5-Rapport-Massacres-09Mai2023-VP-ENG.pdf (aksè: 20 Jiyè 2023).

[88] Human Rights Watch te entèvyouve yon komisè gouvènman, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens, 29 Avril 29 2023; Human Rights Watch te entèvyouve espè nan sekirite, Pòtoprens, 30 Avril 2023.

[89] Human Rights Watch te entèvyouve senk (5) viktim ki soti Bèlè, Pòtoprens 4 Me 2023.

[90] Human Rights Watch te entèvyouve Josie L., yon viktim ki soti Bèlè, Pòtoprens 3 Me 2023.

[91] Human Rights Watch te entèvyouve Valerie B., yon viktim ki soti Bèlè, Pòtoprens 3 Me 2023.

[92] Ibid.

[93] Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan òganizasyon kominotè nan telefòn, 4 Jiyè 2023.

[94] Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens, 29 Avril 29 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an nan telefòn, 7 jen 2023.

[95] Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an nan telefòn, 7 jen 2023.

[96] Human Rights Watch entèvyouve reprezantan sosyete sivil ayisyen (Yolène Gilles), 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon ofisye imanitè entènasyonal (Aime Ntumba Kakolo), 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve direktè adjwen Biwo Pwotektè Sitwayen an (Amoce Dawoute), 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve ofisye imanitè entènasyonal, 1 Me 2023.

[97] Ibid.

[98] Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve espè nan sekirite, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan dwa moun ayisyen, Pòtoprens 2 Me 2023 .

[99] Human Rights Watch te entèvyouve Angelique V., yon viktim ki soti Koray, Kwadèboukè, Pòtoprens 2 Me 2023.

[100] Ibid.

[101] Human Rights Watch te entèvyouve senk (5) viktim ki soti Koray, Kwadèboukè, Pòtoprens 2 Me 2023.

[102] Human Rights Watch te entèvyouve Simon C., yon viktim ki soti Koray, Kwadèboukè, Pòtoprens 2 Me 2023.

[103] Human Rights Watch te entèvyouve twa viktim ki soti Koray, Kwadèboukè, Pòtoprens 2 Me 2023.

[104] Human Rights Watch te entèvyouve yon viktim ki soti Koray, Kwadèboukè, Pòtoprens 2 Me 2023.

[105] Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan òganizasyon kominotè nan telefòn, 4 Jiyè 2023.

[106] Human Rights Watch te entèvyouve yon viktim ki soti Site Solèy, Pòtoprens 3 Me 2023.

[107] Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens, 27 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve Premye Minis Ayiti a, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon travayè imanitè entènasyonal, Pòtoprens 1 Me 2023 ; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens 1 Me 2023 ; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens 2 Me 2023 ; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens, 3 Me 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens 4 Me 2023 .

[108] Aksyon Imanitè pou Timoun yo, Ayiti (Humanitarian Action for Children, Haiti, UNICEF), https://www.unicef.org/media/132191/file/2023-HAC-Haiti.pdf (aksè: 24 Jiyè 2023).

[109] Apèsi sou Bezwen Imanitè an Ayiti, (Haiti Humanitarian Needs Overview 2023,”) Relief Web, 17 Mas 2023, https://reliefweb.int/report/haiti/haiti-apercu-des-besoins-humanitaires-2023-mars-2023-fren (aksè: 2 Dawout 2023); Apèl pou Ayiti: Aksyon Imanitè pou Timoun yo (Haiti Appeal: Humanitarian Action for Children), UNICEF, https://www.unicef.org/appeals/haiti (aksè: 24 Jiyè 2023).

[110] Alèt Prekòs sou Ensekirite Alimantè Grav, prediksyon Jen pou rive Novanm 2023, FAO-PAM (Hunger Hotspots FAO‑WFP Early Warnings on Acute Food Insecurity)FAO, 17 Me 2023, https://www.fao.org/3/cc6206en/cc6206en.pdf (aksè: 24 Jiyè 2023); “Haiti Humanitarian Needs Overview 2023,” Relief Web, 17 Mas 2023, https://reliefweb.int/report/haiti/haiti-apercu-des-besoins-humanitaires-2023-mars-2023-fren (aksè: 4 Dawout 2023); Apèl pou Ayiti: Aksyon Imanitè pou Timoun yo, UNICEF, https://www.unicef.org/appeals/haiti (aksè: 24 Jiyè 2023).

[111] Alèt Prekòs sou Ensekirite Alimantè Grav, prediksyon Jen pou rive Novanm 2023, FAO-PAM (Hunger Hotspots FAO‑WFP Early Warnings on Acute Food Insecurity) 2023,” FAO ak PAM, 17 Me 2023, https://www.fao.org/3/cc6206en/cc6206en.pdf (aksè: 24 Jiyè 2023).

[112] Done: Aksè a Kouran Elektrik (% popilasyon an) Ayiti, Bank Mondyal (The World Bank), https://datos.bancomundial.org/indicator/EG.ELC.ACCS.ZS?locations=HT (aksè: 24 Jiyè 2023).

[113] Ayiti – Gid Komèsyal pou peyi a, Administrasyon Etazini pou Komès Entènasyonal (Haiti – Country Commercial Guide, US International Trade Administration), 3 Dawout 2022, https://www.trade.gov/country-commercial-guides/haiti-energy (aksè: 24 Jiyè 2023);  Elektrifikasyon Riral ak Otonomizasyon Fanm (Rural Electrification and Women Empowerment), Pwogram Nasyonzini pou Devlopman (PNUD), Jen 2022, https://www.undp.org/fr/haiti/projects/electrification-rurale-et-autonomisation-des-femmes (aksè: 24 Jiyè 2023); Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens, 27 Avril 2023; “Comment remédier à la pauvreté énergétique en Haïti dès 2023, avec une électricité décarbonée?” Rezo Nodwes, 17 Novanm 2022, https://rezonodwes.com/?p=296654 (aksè: 24 Jiyè 2023).

[114] Rapò sou Sitiyasyon Imanitè a an Ayiti (“Haiti Humanitarian Situation) Rapò No. 2) Mas – Avril 2023,” UNICEF, Avril 2023, https://www.unicef.org/media/140381/file/Haiti-Humanitarian-SitRep-No.2-30-Avril-2023.pdf (aksè: 24 Jiyè 2023); Amerik: Chemen pou mennen nan Eliminasyon Kolera an Ayiti (Americas: Towards Cholera Elimination in Haiti), OMS http://open.who.int/2018-19/country/HTI (aksè: 24 Jiyè 2023).

[115] “Situation épidémiologique du cholera,” Repiblik Dayiti, Ministè Sante Piblik ak Popilayon (MSPP), 25 Jiyè 2023, https://mspp.gouv.ht/site/downloads/Sitrep%20cholera_26-Juillet_2023.pdf (aksè: 1 Dawout 2023).

[116] Rapò sou Sitiyasyon Imanitè a an Ayiti (“Haiti Humanitarian Situation) Rapò No. 2) Mas – Avril 2023,” UNICEF, Avril 2023,https://www.unicef.org/media/140381/file/Haiti-Humanitarian-SitRep-No.2-30-Avril-2023.pdf (aksè: 24 Jiyè 2023); Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens 3 Me 2023 ; Ayiti : Nan Pòtoprens, Klinik Mobil pou Atenn Popilasyon ki Pyeje nan mitan Vyolans (“Haiti: In Pòtoprens, Mobile Clinics to Reach Populations Trapped in Violence),” Medsen San Fwontyè (MSF) 24 Me 2023, https://www.msf.fr/actualites/haiti-a-Pòtoprens-des-cliniques-mobiles-pour-atteindre-les-populations-prises-au-piege-de-la-violence (aksè: 24 Jiyè 2023).

[117] Rankont Espesyal sou Sekirite Alimantè an Ayiti, Dwe gen Mezi Ijan ki pran pou Rezoud Kriz Sekirite Alimantè a, Sove lavi moun, se sou sa Entèvenan yo te Ensiste nan rankont espesyal Konsèy, Ekonomik ak Sosyal la (Special Meeting on Food Security in Haiti, “Urgent Action Needed to Tackle Haiti’s Severe Food Insecurity Crisis, Save Lives, Speakers Stress at Economic and Social Council’s Special Meeting),” Nasyonzini, ECOSOC/7132, 16 Jen 2023, https://press.un.org/en/2023/ecosoc7132.doc.htm (aksè: 24 Jiyè 2023).

[118] Apèsi sou Bezwen Imanitè an Ayiti “Haiti Humanitarian Needs Overview 2023,” Relief Web, 17 Mas 2023, https://reliefweb.int/report/haiti/haiti-apercu-des-besoins-humanitaires-2023-mars-2023-fren (aksè: 24 Jiyè 2023).

[119] Graf, Repiblik Dayiti, Ministè Edikasyon Nasyonal ak Fòmasyon Pwofesyonèl: https://sigeee.menfp.gouv.ht/#/dashboard/school (aksè: 24 Jiyè 2023).

[120] Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens 3 Me 2023 ;Ayiti: UNICEF fè konnen vyolans ki sible Lekòl yo vin 9 fwa pi plis (“Haiti: UNICEF Reports Nine-fold Increase in Violence Targeting Schools,”) UNICEF, 9 Fevriye 2023, https://news.un.org/en/story/2023/02/1133352 (aksè: 24 Jiyè 2023); Nouvèl sou Ayiti (Update on Haiti), Holt International, 17 Mas 2023, https://www.holtinternational.org/update-on-holt-haiti/ (aksè: 24 Jiyè 2023); Devlopman Kominotè: Blòg ‘Outreach’ (Community Developments: The Outreach Blog: From the Field), “School’s Back in Session in Haiti | Haiti School),” Outreach International, https://outreach-international.org/blog/schools-back-in-session-in-haiti/ (aksè: 24 Jiyè 2023).

[121] Apèsi sou Bezwen Imanitè an Ayiti, (Haiti Humanitarian Needs Overview 2023,”) Relief Web “Haiti Humanitarian Needs Overview 2023 (March 2023),” Relief Web, 17 Mas 2023, https://reliefweb.int/report/haiti/haiti-apercu-des-besoins-humanitaires-2023-mars-2023-fren (aksè: 24 Jiyè 2023); Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens, 27 Avril 2023.

[122] Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon travayè imanitè entènasyonal, Pòtoprens 1 Me 2023 ;   Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan òganizasyon kominotè, Pòtoprens 2 Me 2023 .

[123] Ayiti: Afwontman Vyolan Fòse lopital MSF la Fèmen Tanporèman (“Haiti: Violent Clashes Force Temporary Closure of MSF hospital in Cité Soleil,”) MSF, 8 Mas 2023, https://www.doctorswithoutborders.org/latest/haiti-violent-clashes-force-temporary-closure-msf-hospital-cite-soleil (aksè: 24 Jiyè 2023); Biwo Entegre Nasyonzini an Ayiti Rapò Sekretè-Jeneral la (United Nations Integrated Office in Haiti Report of the Secretary-General), S/2023/274, Avril 14, 2023, https://binuh.unmissions.org/sites/default/files/sg_report_on_binuh_14_Avril_2023.pdf (aksè: 24 Jiyè 2023); Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens, 27 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon travayè imanitè entènasyonal, Pòtoprens 1 Me 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens 1 Me 2023 ; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan òganizasyon kominotè, Pòtoprens 2 Me 2023.

[124] Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens, 27 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens 3 Me 2023 ; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan òganizasyon kominotè, Pòtoprens 2 Me 2023.

[125] Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens, 27 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan òganizasyon kominotè, Pòtoprens 2 Me 2023; Human Rights Watch te entèvyouve eleven victims in Cité Soleil, Pòtoprens, May 3-4, 2023.

[126] Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens, 27 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon travayè imanitè entènasyonal, Pòtoprens 1 Me 2023;   Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan òganizasyon kominotè, Pòtoprens 2 Me 2023; Human Rights Watch te entèvyouve 12 viktim ki soti Site Solèy, Pòtoprens, 3-4 Me 2023.

[127] Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan òganizasyon kominotè nan telefòn, 4 Jiyè 2023.

[128] Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens, 27 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve espè nan sekirite, Pòtoprens, 30 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon travayè imanitè entènasyonal, Pòtoprens 1 Me 2023 ; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens 1 Me 2023;  Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan òganizasyon kominotè, Pòtoprens 2 Me 2023 ; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens 4 Me 2023 ; Jacqueline Charles, An Ayiti Timoun yo ap ‘fin mouri’ akoz vyolans ki pwovoke yon nivo malnitrisyon ki elve (“Children Are ‘Wasting’ Away in Haiti as Violence Leads to Skyrocketing Malnutrition, UN says,”) Miami Herald, 12 Me 2023, https://www.miamiherald.com/article275344961.html (aksè: 28 Jiyè 2023); Ogmantasyon Vyolans Gang yo nan nivo estrèm fè peyi a tounen yon Rèv ki toumante moun ap viv je klè. (“Haiti: Rise in Extreme Gang Violence Makes For “Living Nightmare” – Türk,” UN OHCHR, 10 Fevriye 2023, https://www.ohchr.org/en/press-releases/2023/02/haiti-rise-extreme-gang-violence-makes-living-nightmare-turk (aksè: 28 Jiyè 2023).

[129] Human Rights Watch te entèvyouve yon viktim ki soti Site Solèy, Pòtoprens 4 Me 2023.

[130] Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens, 27 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens, 28 Avril 2023;   Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan òganizasyon kominotè, Pòtoprens 2 Me 2023.

[131] Human Rights Watch te entèvyouve Natalie P., yon viktim ki soti Site Solèy, Pòtoprens 4 Me 2023. 

[132] Human Rights Watch te entèvyouve Julieth F., yon viktim ki soti Site Solèy, Pòtoprens 4 Me 2023. 

[133] Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan òganizasyon kominotè nan telefòn, 4 Jiyè 2023.

[134] Human Rights Watch te entèvyouve yon travayè imanitè entènasyonal, Pòtoprens 1 Me 2023 ; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens 3 Me 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan òganizasyon kominotè nan telefòn, 4 Jiyè 2023.

[135] Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan dwa moun ayisyen, Pòtoprens 2 Me 2023 ; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè lokal, Pòtoprens 2 Me 2023 .

[136] Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè lokal, Pòtoprens 2 Me 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens, 29 Avril 2023.

[137] Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens, 29 Avril 2023.

[138] Human Rights Watch te resevwa enfòmasyon yo nan men OIM ak BINUH atravè  e-mail, nan dat 25 Jiyè 2023 (nan achiv Human Rights Watch).

[139] Rapò sou Repons a Sitiyasyon Ijans an Ayiti (“Haiti Emergency Response Situation Report”), OIM, Jen 2023, https://haiti.iom.int/sites/g/files/tmzbdl1091/files/documents/2023-07/2023_07_20_external_sitrep_Jen_final.pdf (aksè: 28 Jiyè 2023).

[140] Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens, 27 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an , Pòtoprens, 29 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens 5 Me 2023 .

[141] Human Rights Watch te entèvyouve Quentin D., yon viktim ki soti Sous Matla, Kabarè, Pòtoprens 3 Me 2023 .

[142] Human Rights Watch te entèvyouve 4 viktim ki soti Bèlè, Pòtoprens 3 Me 2023.

[143] Human Rights Watch te entèvyouve Amandine T., yon viktim ki soti Bèlè, Pòtoprens 3 Me 2023.

[144] Human Rights Watch te entèvyouve Julien B., yon viktim ki soti Bèlè, Pòtoprens 3 Me 2023.

[145] UNHCR mande eta manm yo pou pa fòse ayisyen yo tounen an Ayiti (“UNHCR Calls on States to Refrain from Forced Returns of Haitians,”) UNHCR, 3 Novanm 2022, https://www.unhcr.org/news/news-releases/unhcr-calls-states-refrain-forced-returns-haitians (aksè: 24 Jiyè 2023); Wo Komisè Nasyonzini pou Dwa moun mete fen nan visit li an Ayiti (“UN High Commissioner for Human Rights Volker Türk Concludes His Official Visit to Haiti,”) Nasyonzini, 10 Fevriye 2023, https://www.ohchr.org/en/statements/2023/02/un-high-commissioner-human-rights-volker-turk-concludes-his-official-visit-haiti (aksè: 24 Jiyè 2023); Rapò Repons a Sitiyasyon Ijans la an Ayiti (“Haiti Emergency Response Situation Report,”) OIM, Jen 2023, https://haiti.iom.int/sites/g/files/tmzbdl1091/files/documents/2023-07/2023_07_20_external_sitrep_Jen_final.pdf (aksè: 28 Jiyè 2023).

[146] Kesyon & Repons: Tit 42, Politik Etazini pou mete Migran yo deyò sou fwontyè a ( “Q&A: US Title 42 Policy to Expel Migrants at the Border,”) Human Rights Watch, 8 Avril 2014, https://www.hrw.org/news/2021/04/08/qa-us-title-42-policy-expel-migrants-border; Y ap voye Ayisyen Tounen yon Peyi ki gen yon sitiyasyon kawotik: Kriz Imanitè, Sekiritè fè Depòtasyon an riske lavi moun yo (“Haitians Being Returned to a Country in Chaos: Humanitarian, Security Crisis Makes Deportations Unsafe,” Human Rights Watch, 24 Avril 2022), https://www.hrw.org/news/2022/03/24/haitians-being-returned-country-chaos (aksè: 3 Jiyè 2023);  Kisa Fen Tit 42 a vle di pou Poltik Migrasyon Etazini (“What Does the End of Title 42 Mean for U.S. Migration Policy?,”) Carnegie Corporation of New York, 5 Jen, 2023, https://www.carnegie.org/our-work/article/what-does-end-title-42-mean-us-migration-policy/#:~:text=Title%2042%2C%20a%20Covid%2D%2019,new%20opportunities%20and%20new%20risks (aksè: 3 Jiyè 2023); Adam Isacson, 10 bagay pou konnen sou Fen Tit 42 a, Pledwaye pou Dwa Moun nan Amerik la (“10 Things to Know About the End of Title 42,”) Advocacy for Human Rights in the Americas (WOLA), 9 Me 2023, https://www.wola.org/analysis/end-title-42/ (aksè: 3 Jiyè 2023).

[147] Human Rights Watch, ansanm avèk lòt gwoup dwa moun nan peyi Etazini, te opoze a Règleman pou Entèdi Azil la gouvèman ameriken an te adopte a. Human Rights Watch soumèt kòmantè li an opozisyon a Règlemantasyon Final sou fason moun ap elijib pou azil ki ap aplike pwovizwaman epi tou sou modifikasyon nan pwosedi yo; li fè konnen “Règlemantasyon pou entèdi Azil Biden ap mete lavi plizyè milye moun an danje: Etazini dwe itilze mwayen ki ap riske vi moun pou fè presyon sou yo. 28 Fevriye 2023, https://www.hrw.org/news/2023/05/11/us-biden-asylum-ban-endangers-lives-border

[148] Human Rights Watch te entèvyouve yon travayè imanitè entènasyonal nan telefòn, 30 Mas 2023; Amerik: Eta yo dwe mete fen nan tretman rasis y ap bay ayisyen ki ap mande azil yo (“Americas: States Must End Racist Treatment of Haitian Asylum Seekers,”) Amnesty International, 20 Jen 2023, https://www.amnesty.org/en/latest/news/2023/06/end-racist-treatment-haitian-asylum-seekers/ (aksè: 24 Jiyè 2023); “Haitian Bridge Alliance kontan pou desizyon Lakou federal Etazini pran pou anile Mezi entèdiksyon azil la men li rekòmande moun ki ap mande azil yo sou fwontyè a pou kontinye pran randevou sou CBP One nan jiskaske yo resevwa nouvo enfòmasyon,” Haitian Bridge Alliance, 25 Jiyè 2023, https://haitianbridgealliance.org/our-impact-2/ ( aksè: 28 Jiyè 2023).

[149] Entèdiksyon Azil Biden nan: Konsèy Pratik (“Biden’s Asylum Ban: Practice Advisory,”) National Immigration Project: Lawyers for the Movement, 26 Me 2023, https://nipnlg.org/sites/default/files/2023-05/2023_26May-Asylum-Ban-PA.pdf (aksè: 24 Jiyè 2023).

[150] Marjorie Cohn, Politik Azil Biden nan Kontinye avèk Politik kriyèl Etazini kont Ayisyen: Biden resikle kèk nan politik rasis Trump yo (“Biden’s Asylum Policy Continues History of US Cruelty to Haitians: Biden Has Recycled Some of Trump’s Racist Asylum Policies,”) LA Progressive, 24 Jen 2023, https://www.laprogressive.com/latin-america-2/us-cruelty-to-haitians (aksè: 3 Jiyè 2023); Rebecca Santana, Elliot Spagat, Biden Limite Azil pou Migran yo ki pase atravè yon nan 3e nasyon (“Biden Administration to Limit Asylum to Migrants Who Pass Through a 3rd Nation,”) PBS News Hour, 21 Fevriye 2023, https://www.pbs.org/newshour/politics/biden-administration-to-limit-asylum-to-migrants-who-pass-through-a-3rd-nation (aksè: 3 Jiyè 2023); Entèdiksyon tranzit ki pran kont moun ki ap mande azil yo vyole lalwa, mete moun ki vilnerab yo an danje epi konpwomè enterè Etazini (“Opposed Asylum ‘Transit Ban’ Rule Violates Law, Endangers the Vulnerable, and Undermines U.S Interests,” ) Pledwaye pou Dwa Moun nan Amerik la “Advocacy for Human Rights in the Americas (WOLA)”, https://www.wola.org/2023/03/transit-ban-violates-law-endangers-vulnerable-undermines-interests/ (aksè: 3 Jiyè 2023); Sèvis pou sitwayen ameriken ak Imigrasyon, “Pwogram Reyinifikasyon familial kondisyonèl pou Ayisyen (US Citizen and Immigration services, “The Haitian Family Reunification Parole (HFRP) Program,” https://www.uscis.gov/humanitarian/humanitarian-parole/the-haitian-family-reunification-parole-hfrp-program (aksè: 3 Jiyè 2023).

[151] Human Rights Watch te entèvyouve yon travayè imanitè entènasyonal nan telefòn, March 30, 2023; Amerik: Eta yo dwe mete fen nan tretman rasis y ap bay Ayisyen ki ap mande azil yo (“Americas: States Must End Racist Treatment of Haitian Asylum Seekers,”) Amnesty International, 30 Jen 2023, https://www.amnesty.org/en/latest/news/2023/06/end-racist-treatment-haitian-asylum-seekers/ (aksè: 24 Jiyè 2023); Haitian Bridge Alliance kontan pou desizyon Lakou federal Etazini pran pou anile Mezi entèdiksyon azil la men li rekòmande moun ki ap mande azil yo sou fwontyè a pou kontinye pran randevou sou CBP One nan jiskaske yo resevwa nouvo enfòmasyon,” Haitian Bridge Alliance, 25 Jiyè 2023, https://haitianbridgealliance.org/our-impact-2/ (aksè: 28 Jiyè 2023).

[152] Miriam Jordan ak Eileen Sullivan,  Yon Jij federal bloke nouvo politik azil administrasyon Biden nan (“Federal Judge Blocks Biden Administration’s New Asylum Policy,”) New York Times, 25 Jiyè 2023, https://www.nytimes.com/2023/07/25/us/politics/biden-asylum-policy-immigration.html (aksè: 27 Jiyè 2023).

[153] Pwoteksyon Degize pou Refiye yo: Entèdiksyo Azil Biden nan Pini epi mete an danje lavi moun ki ap mande azil yo (”Refugee Protection Travesty: Biden Asylum Ban Endangers and Punishes At-Risk Asylum Seekers,”) Human Rights First, 1 Jiyè 2023, https://humanrightsfirst.org/wp-content/uploads/2023/07/Refugee-Protection-Travesty_Asylum-Ban-Report_Jiyè-2023-1.pdf (aksè: 24 Jiyè 2023). Human Rights Watch te ankete tou sou kondisyon danjere moun ki ap mande azil nan peyi Meksik yo ap viv nan ane avan nouvo règleman pou entèdi azil la. Egzanp,  konsite dokiman ki titre ‘Moun ki se LGBT twouve yo an danje sou fwontyè a “US: LGBT Asylum Seekers in Danger at the Border,” Human Rights Watch, 31 Me 2022, https://www.hrw.org/news/2022/05/31/us-lgbt-asylum-seekers-danger-border; Pwogram Etazini ap aplike sou fwontyè fè timoun yo ap peye konsekans lan (“US: Border Program’s Huge Toll on Children,”) Human Rights Watch, 4 Fevriye 2022, https://www.hrw.org/news/2022/02/04/us-border-programs-huge-toll-children; Meksik: Abi kont Moun ki ap mande azil sou fwontyè Etazini (“Mexico: Abuses Against Asylum Seekers at US Border,”) Human Rights Watch, 5 Mas 2021, https://www.hrw.org/news/2021/03/05/mexico-abuses-against-asylum-seekers-us-border;

‘Se kòm si m ap nwaye: Pwogram ‘rete nan peyi Meksik la’ mete lavi timoun ak fanmi yo an danje, (‘Like I’m Drowning:’ Children and Families Sent to Harm by the US ‘Remain in Mexico’ Program,”) Human Rights Watch, 6 Janvye 2021, https://www.hrw.org/report/2021/01/06/im-drowning/children-and-families-sent-harm-us-remain-mexico-program .

[154] Sispann Depòte Ayisyen ki an deplasman nan Amerik la (“Stop Deporting Haitians on the Move in Americas), daprè yon Komite nan Nasyonzini (UN Committee warns),” OHCHR, 28 Avril 2023, https://www.ohchr.org/en/press-releases/2023/04/stop-deporting-haitians-move-americas-un-committee-warns (aksè: 25 Jiyè 2023).

[155] Human Rights Watch te entèvyouve yon travayè imanitè ayisyen, 19 Jen 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal nan telefòn, 20 Jen 2023; Asistans pou Rapatriman ak Akèy Migran an Ayiti (“Migrants’ Repatriation and Reception Assistance in Haiti,”) OIM, 1 Jen 2023, https://haiti.iom.int/sites/g/files/tmzbdl1091/files/documents/2023-05/migrant-returns-and-reception-assistance-in-haiti-Avril-2023.pdf (aksè: 25 Jiyè 2023); Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal nan telefòn, 20 Jen 2023.

[156] Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal nan telefòn, Jen 20, 2023; Human Rights Watch te entèvyouvea Haitian humanitarian worker, 19 Jen 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon travayè imanitè ayisyen, 14 Jiyè 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon travayè imanitè entènasyonal nan telefòn, 21 Jiyè 2023; Jillian Kestler-D’Amours, Depòtasyon vin Ayiti alimante laperèz, fristrasyon ki te deja ap ogmante a (”Dominican Deportations To Haiti Fuel Growing Fears, Frustration,”) Al Jazeera,  24 Novanm 2022, https://www.aljazeera.com/news/2022/11/24/dominican-deportations-to-haiti-fuel-growing-fears-frustration (aksè: 25 Jiyè 2023); Marjorie Cohn, Politik Azil Biden nan Kontinye avèk Politik kriyèl Etazini kont Ayisyen: (“Biden’s Asylum Policy Continues History of US Cruelty to Haitians,”) LA Progressive, 24 Jen 2023, https://www.laprogressive.com/latin-america-2/us-cruelty-to-haitians (aksè: 25 Jiyè 2023).

[157] Ayiti: Espè Nasyonzini William O’Neill mete fen nan visit ofisyèl li a (“Haiti: UN Expert William O’Neill Concludes Official Visit,”) OHCHR, 28 Jen 2023, https://www.ohchr.org/en/statements/2023/06/haiti-un-expert-william-oneill-concludes-official-visit (aksè: 25 Jiyè 2023).

[158] Asanble Jeneral Nasyonzini, Konvansyon kont zak Tòtire moun, lòt Tretman epi Pinisyon Kriyèl, ki pa respekte dwa Moun, oswa ki Degradan (CAT), 10 Desanm 1984, Nasyonzini, (Treaty Series, vol. 1465, p. 85); Asanble Jeneral Nasyonzini, Konvansyon entènasyonal pou Pwoteksyon Tout Moun kont Disparisyon Fòse (ICPPED), 20 Desanm 2006; Asanble Jeneral Nasyonzini, Konvansyon Sou Estati Refijye 28 Jiyè 1951, Nasyonzini, (Treaty Series, vol. 189, p. 137.

[159] Prensip non-refoulman nan kad dwa entènasyonal sou dwa moun, OHCHR, https://www.ohchr.org/sites/default/files/Documents/Issues/Migration/GlobalCompactMigration/ThePrincipleNon-RefoulementUnderInternationalHumanRightsLaw.pdf (aksè: 28 Jiyè 2023).

[160] “UNHCR mande Eta manm yo pou kanpe sou retou fòse Ayisyen yo,” UNHCR, 3 Novanm 2022, https://www.unhcr.org/news/news-releases/unhcr-calls-states-refrain-forced-returns-haitians (aksè: 28 Jiyè 2023).

[161] Ibid.

[162] Ayiti: Kominote entènasyonal la dwe aji kounya pou evite yon trajedi (“Haiti: International community must act now to avert tragedy) – Türk,” OHCHR, 3 Novanm 2022, https://www.ohchr.org/en/press-releases/2022/11/haiti-international-community-must-act-now-avert-tragedy-turk (aksè: 28 Jiyè 2023).

[163] Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens, 28 Avril 2023.

[164] Human Rights Watch te entèvyouve responsab wo plase nan polis nasyonal Dayiti, 29 Mas 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab Biwo Pwotektè Sitwayen, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve twa (3) reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens, 29 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab lajistis, Pòtoprens, 30 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon espè nan sekirite, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon komisè gouvènman, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon espè nan  sekirite, Pòtoprens, 30 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon manm ekip endepandan pou fasilitasyon, ki gen akreditasyon Wo Konsèy Tranzisyon an, Pòtoprens 1 Me 2023 ; Human Rights Watch te entèvyouve yon lidè Gwoup Montana, Pòtoprens 1 Me 2023 ; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan dwa moun ayisyen, Pòtoprens 2 Me 2023 ; Human Rights Watch te entèvyouve yon komisè gouvènman, Pòtoprens 2 Me 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens 5 Me 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon lidè dwa fanm ayisyen nan telefòn, 5 Jen 2023; Pierre Espérance, Manifestasyon Lapolis la Montre aklè relasyon ki genyen ant gang yo avèk gouvènman an (Haiti’s Police Protests Highlight Armed Gangs’ Ties to Government,” Just Security, 2 Fevriye 2023, https://www.justsecurity.org/84990/haitis-police-protests-highlight-armed-gangs-ties-to-government/ (aksè: 20 Jen 2023); Louis-Henri Mars, Pou fini ak vyolans an Ayiti, yo dwe kanpe avèk politik tradiksyonèl la (“To Curb Gang Violence in Haiti, Break with Politics as Usual,”) Just Security, 18 Avril 2023, https://www.justsecurity.org/86017/to-curb-gang-violence-in-haiti-break-with-politics-as-usual/ (aksè: 20 Jen 2023); Dwa moun ak Eta dedwa an Ayiti: Dènye Evolisyon Kle yo (“Human Rights and the Rule Of Law in Haiti: Key Recent Developments) Desanm 2022 pou rive Me 2023, Enstiti pou Jistis ak Demokrasi an Ayiti (Institute for Justice and Democracy in Haiti), 1 Jen 2023, http://www.ijdh.org/wp-content/uploads/2023/06/HRU-Jen-2023-FINAL.pdf (aksè: 20 Jen 2023).

[165] Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve de (2) reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens, 29 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan dwa moun ayisyen, Pòtoprens 2 Me 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens 5 Me 2023 .

[166] Ibid.

[167] “Barbecue” te toujou yon manm Inite Depatmantal pou Mentni Lòd (UDMO) anndan polis nasyonal la. “Masak Bèlè: Banalizasyon dwa a lavi bò kote otorite leta yo” RNDDH, 17 Desanm 2019, https://web.rnddh.org/wp-content/uploads/2020/01/6-Rap-Bel-Air-17Dec2019-Version-Anglaise.pdf (aksè: 25 Jiyè 2023).

[168] Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab Biwo Pwotektè Sitwayen, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon komisè gouvènman, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab lajistis, Pòtoprens, 30 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon komisè  gouvènman, Pòtoprens 2 Me 2023.

[169] Human Rights Watch entèvyouve yon avoka aysisyen nan telefòn, 4 Jiyè 2023.

[170] Human Rights Watch te entèvyouve yon manm ekip endepandan pou fasilitasyon ki jwenn akreditasyon Wo Konsèy Tranzisyon an, Pòtoprens 1 Me 2023 .

[171] Ayiti: Ankèt sou Asasina Prezidan (“Haiti: Investigate President’s Killing,”) Human Rights Watch, 8 Jiyè 2021, https://www.hrw.org/news/2021/07/08/haiti-investigate-presidents-killing; MCC Communication Haiti, poste sou Facebook, 5 Jiyè 2021, https://www.facebook.com/MCHaiti/photos/a.404022889724479/3875778675882199/?type=3 (aksè: 30 Jen 2023).

[172] Jacqueline Charles, Ayiti: Pa genyen menm yon Eli ki rete, Ayiti ap tounen yon egzanp kòm yon Eta an fayit (“Haiti: With Not a Single Elected Leader Left, Haiti Is Becoming a Textbook Case of A ‘Failed State,”) Miami Herold, 10 Janvye 2023, https://www.miamiherald.com/news/nation-world/world/americas/haiti/article270922407.html (aksè: 30 Jen 2023); Rapò Mondyal Human Rights Watch, pou ane 2023, Chapit sou Ayiti, https://www.hrw.org/world-report/2023/country-chapters/haiti.

[173] Mwa Dawout 2021, yon gwoup lidè divèsifye ki pote non Komisyon pou yon solisyon ayisyen a kriz la, ki genyen plizyè santèn gwoup nan sosyete sivil ak pati politik ki jwenn yo —moun konnen kounya kòm Gwoup Montana—te pwodui epi siyen “Akò Montana” ki etabli yon pwosesis pou mennen nan mete kanpe yon gouvènman tranzisyon ki ap gen pou òganize eleksyon ki liv e san fòs kote, https://akomontana.ht/en/elementor-979/ (aksè 8 Dawout 2023). Human Rights Watch, Rapò Mondyal 2023, chapit sou Ayiti, https://www.hrw.org/world-report/2023/country-chapters/haiti; Ayiti: Eleksyon yo Ranvwaye pou yon dat ki pa define akoz kriz politik (“Haiti Elections Postponed Indefinitely Amid Political Crisis,”) Al Jazeera, 28 Septanm 2021, https://www.aljazeera.com/news/2021/9/28/haiti-elections-postponed-indefinitely-amid-crisis (aksè: 20 Jen 2023); Gessika Thomas ak Brian Ellsworth, Premye minis Henry Mande Eleksyon malgre Apèl pou genyen yon gouvènman tranzisyon (“Haiti’s Henry Urges Elections Amid Calls For Transition Government,”) Reuters, 7 Fevriye 2022, https://www.reuters.com/world/americas/haitis-henry-urges-elections-amid-calls-transition-government-2022-02-07/ (aksè: 20 Jen 2023); Human Rights Watch te entèvyouve Premye Minis Ayisyen an, Pòtoprens, 28 Avril 2023.

[174] Human Rights Watch te entèvyouve reprezantan òganizasyon entènasyonal dwa moun nan telefòn, 29 Mas 2023; Human Rights Watch te entèvyouve espè nan politik, Washington D.C., 29 Mas 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete  sivil ayisyen an, Pòtoprens, 29 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete  sivil ayisyen an, Pòtoprens, 29 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon lidè Gwoup Montana, Pòtoprens 1 Me 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon manm Gwoup Montana nan telefòn, 2 Jen2023; Imran Bayoumi, Washington bezwen yon apwòch ki priyorize demokrasi an Ayiti: Potansyèl lwa sou frajilite glonal la pa esplwate (“Washington Needs a Democracy-First Approach to Haiti: the Global Fragility Act’s Potential Isn’t Being Used To The Full,”) Politik Etranje(Foreign Policy), 11 Avril 2023, https://foreignpolicy.com/2023/04/11/haiti-democracy-relations-united-states-gang-violence/ (aksè: 4 Dawout 2023).

[175] “Accord Politique pour une Gouvernance Apaisée et Efficace de la Période Intérimaire,” Le Moniteur, Haiti Libre, 17 Septanm 2021, https://www.haitilibre.com/docs/Accord-Politique-pour-une-Gouvernance-Apaisee-et-Efficace-de-la-Periode-Interimaire.pdf (aksè: 25 Jiyè 2023).

[176] Human Rights Watch te entèvyouve yon manm ekip endepandan pou fasilitasyon ki jwenn akredikasyon Wo Konsèy Tranzisyon an, Pòtoprens 1 Me 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon lidè Gwoup Montana, Pòtoprens 1 Me 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon manm Gwoup Montana nan telefòn, 2 Jen 2023.

[177] Ayiti-Politik: Gouvènman Pibliye tèks Akò 21 Desanm nan san non manm HCT yo (“Haiti - Politic : The Government Publishes the Text of the Desanm 21 Agreement Without the Names of the Members of the HCT,”) Haiti Libre, 12 Janvye 2023, https://www.haitilibre.com/en/news-38594-haiti-politic-the-government-publishes-the-text-of-the-Desanm-21-agreement-without-the-names-of-the-members-of-the-hct-official-text.html (aksè: 20 Jen 2023).

[178] Gouvènman Pibliye tèks Akò 21 Desanm nan san non manm HCT yo “The Government Publishes the Text of the Desanm 21 Agreement Without the Names of the Members of the HCT,” Haiti Libre, 12 Janvye 2023, https://www.haitilibre.com/en/news-38594-haiti-politic-the-government-publishes-the-text-of-the-Desanm-21-agreement-without-the-names-of-the-members-of-the-hct-official-text.html (aksè: 20 Jen 2023).  

[179] Ibid.

[180] Human Rights Watch te entèvyouve yon manm ekip endepandan pou fasilitasyon ki jwenn akredikasyon Wo Konsèy Tranzisyon an, Pòtoprens 1 Me 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon lidè Gwoup Montana, Pòtoprens 1 Me 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon manm Gwoup Montana nan telefòn, 2 Jen 2023.

[181] Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete  sivil ayisyen an , Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve de (2)  reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens, 29Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon lidè Gwoup Montana, Pòtoprens 1 Me 2023 .

[182] Human Rights Watch te entèvyouve Premye Minis Ayiti a, Pòtoprens, 28 Avril 2023.

[183] Devlopman Politik Esansyèl, Sanksyon yo ofri lespwa pou Ayiti rekanpe si li jwenn sipò kominote entènasyonal la, daprè sa Reprezantan Espesyal di Konsèy Sekirite a, (“Key Political Developments, Sanctions Offer Hope to Haiti’s Recovery if Supported by International Community, Special Representative Tells Security Council,”) Kominike pou Laprès, Nasyonzini (UN Press Release), SC/15181, 24 Janvye 2023, https://press.un.org/en/2023/sc15181.doc.htm (aksè: 30 Jen 2023); Keith Mines, Eske Ayisyen finalman jwenn fòmil pou yo avanse (“Have Haitians Finally Found the Formula for Moving Forward?”) Enstiti pou Lapè Etazini (United States Institute of Peace), 22 Mas 2023, https://www.usip.org/publications/2023/03/have-haitians-finally-found-formula-moving-forward (aksè: 20 Jen 2023); @BINUH_UN poste sou Twitter, 6 Fevriye 2023, https://twitter.com/binuh_un/status/1622678101934149638?s=46&t=GgULwtQbsDUV2LBxe8kqLA (aksè: 30 Jen 2023); “Journée du Forum Politique du Haut Conseil de Transition,” Haiti Libre, 24 Me 2023, https://www.haitilibre.com/article-39608-haiti-politique-premiere-journee-du-forum-politique-du-haut-conseil-de-transition.html (aksè: 30 Jen 2023).

[184] Deklarasyon ki soti nan Rankont Gwoup Pèsonalite Enpòtan Caricom yo te òganize avèk Pwotagonis Ayisyen yo nan Kingston, Jamayik,” CARICOM, 15 Jen 2023, https://caricom.org/statement-from-the-meeting-of-the-caricom-eminent-persons-group-with-haitian-stakeholders-in-kingston-jamaica/ (aksè: 28 Jiyè 2023); Chris François, Jake Johnston, Lidè politik ak sosyete sivil ayisyen yo ap rankontre nan vil Kingston, Jamayik semen sa nan kad jefò CARICOM ap sipòte pou kraze enpas poltik Ayiti ap konnen an.(“Political and civil society leaders are meeting in Kingston, Jamaica this week in a CARICOM-backed effort to break Haiti’s political impasse,”) Sant pou Rechèch nan Politik ak Ekonomi (Center for Economic and Policy Research (CEPR), 13 Jen 2023, https://cepr.net/haiti-news-round-up-political-and-civil-society-leaders-meet-in-jamaica/ (aksè: 20 Jiyè 2023).

[185] Jacqueline Charles, Yo pa jwenn yon Akò, men lidè ayisyen yo kite Jamayik ak pwomès pou kontinye pale (“They Don’t Have a Deal, but Haitian Leaders Leave Jamaica with Promise to Keep Talking,”) Miami Herald, 14 Jen 2023, https://www.miamiherald.com/news/nation-world/world/americas/haiti/article276391451.html (aksè: 28 Jiyè 2023);Deklarasyon ki soti nan Rankont Gwoup Pèsonalite Enpòtan Caricom yo te òganize avèk Pwotagonis Ayisyen yo nan Kingston, Jamayik,” CARICOM, 15 Jen 2023, https://caricom.org/statement-from-the-meeting-of-the-caricom-eminent-persons-group-with-haitian-stakeholders-in-kingston-jamaica/ (aksè: 28 Jiyè 2023); Chris Francois, Jake Johnston, Ayiti: Kisa Nouvèl yo di: Apèl yo ap kontnye pou genyen entèvansyon etranje (“Haiti News Round-up: Calls for Foreign Intervention Continue,”) CEPR, 28 Jen 2023, https://cepr.net/haiti-news-round-up-calls-for-foreign-intervention-continue/ (aksè: 28 Jiyè 2023).

[186] @SenateurBenoit poste sou Twitter, 14 Jen 2023, https://twitter.com/SenateurBenoit/status/1669023054092017671 (aksè: 28 Jiyè 2023).

[187] Apèl Ijan Sosyete sivil ayisyen an lanse pou genyen yon fòs entènasyonal ki baze sou dwa moun pou reponn a kriz la an Ayiti, RNDDH, 13 Jen 2023, https://web.rnddh.org/urgent-civil-society-appeal-for-a-rights-based-international-response-to-the-crisis-in-haiti/?lang=en (aksè: 28 Jiyè 2023).

[188] @SecBlinken poste sou Twitter, 17 Jen 2023, https://twitter.com/secblinken/status/1670097634965741569?s=48&t=GgULwtQbsDUV2LBxe8kqLA (aksè: 28 Jiyè 2023).

[189] Pòtpawòl Matthew Miller, entèvni sou Rankont Sekretè Blinken avèk Premye Minis Henry (“Secretary Blinken’s Meeting with Premye Minis Ayisyen an Henry,”) Depatman Deta Ameriken, 5 Jiyè 2023, https://www.state.gov/secretary-blinkens-meeting-with-haitian-prime-minister-henry/ (aksè: 31 Jiyè 2023).

[190] “Statement from the Meeting of the CARICOM Eminent Persons Group with Haitian Stakeholders in Pòtoprens, Haiti, on 12-15 Jiyè 2023,” CARICOM, 18 Jiyè 2023, https://caricom.org/statement-from-the-meeting-of-the-caricom-eminent-persons-group-with-haitian-stakeholders-in-Pòtoprens-haiti-on-12-15-Jiyè-2023/ (aksè: 31 Jiyè 2023).

[191] Human Rights Watch te entèvyouve responsab lajistis, Pòtoprens, 30 Avril 2023.

[192] Seksyon sou chita sou etid apwofondi sou piblikasyon inivèsitè, rechèch espè reyalize, rapò òganizasyon ayisyen ak entènasyonal ki ap defann dwa moun ki ap travay sou Ayiti, deklarasyon piblik òganizasyon entènasyonal fè, piblikasyon nan medya yo ak 20 entèvyou ki te reyalize vityèlman epi an pèsonn avèk reprezantan sosyete sivil ayisyen an ak pèsonèl òganizasyon dwa moun entènasyonal ak ayisyen, responsab lajistis ak nan gouvènman an epi espè nan sekirite ki ap travay an Ayiti; entèvyou yo te fèt soti fen Mas pou rive kòmansman Jen 2023. Prensipal aktyalite ki genyen nan peryòd sa se Kreyasyon, aprè yon tantativ koudeta ki pa te rive ranvèse François Duvalier an 1968, Volontè pou Sekirite Nasyonal. Fòs la te jwenn otorizasyon pou li egzèse yon kontwòl diktatoryal atravè tout mwayen posib; moun te plis konnen li akoz britalite estrèm ak vyolasyon dwa moun ki te teworize popilasyon an. Pandan prezidans Jean-Bertrand Aristide (2001-2004), premye prezidan ki te eli demokratikman, jenn moun, pifò soti nan katye pòv nan Pòtoprens, te fòme yon gwoup ame moun konnen sou non "Chimè" pou konsolide pouvwa pati politik li a epi anpeche opozan yo mete deyò. Aktivite kriminèl yo te kontinye kèk ane aprè nan peyi a, menm pandan peryòd gouvènman tranzisyon ak misyon Nasyonzini an te la. Lè tranblemantè pase an 2010, plizyè milye prizonye sove nan prizon yo, nan kèk ka, yo reyòganize tèt yo an gwoup kriminèl.  Diego Da Rin, Nouvo Liy Batay an Gang yo pandan Ayiti ap konnen yon enpas politik ki ap pèsiste “New Gang Battle Lines Scar Haiti as Political Deadlock Persists,” International Crisis Group, 27 Jiyè  2022, https://www.crisisgroup.org/latin-america-caribbean/haiti/new-gang-battle-lines-scar-haiti-political-deadlock-persists#:~:text=Increasingly%20deadly%20turf%20wars%20between,the%20latter%20are%20deeply%20intertwined (aksè: 28 Jiyè 2023); Louis-Henri Mars, Pou fini ak vyolans an Ayiti, yo dwe kanpe sou politik tradiksyonèl la (“To Curb Gang Violence in Haiti, Break with Politics as Usual,”) Just Security, 18 Avril 2023,https://www.justsecurity.org/86017/to-curb-gang-violence-in-haiti-break-with-politics-as-usual/ (aksè: 27 Jiyè 2023); James North, Oligak milyadè ki pèmèt gang yo aji an Ayiti (“The Billionaire Oligarch Who’s Enabling Haiti’s Murderous Gangs,”) The New Republic, 16 Desanm 2022, https://newrepublic.com/article/169554/gilbert-bigio-canada-sanctions-haiti (aksè: 27 Jiyè 2023); Gang an Ayiti: Agrandisman, Pouvwa ak Ogmtasyon Kriz (“Gangs of Haiti: Expansion, Power and an Escalating Crisis,”) Global Initiative, 18 Octòb 2022, https://globalinitiative.net/wp-content/uploads/2022/10/GITOC-Gangs-of-Haiti.pdf (aksè: 27 Jiyè 2023); Ayiti: Enpak Imanitè Vyolans Gang yo genyen (“Haiti: Humanitarian Impact of Gang Violence,” ACAPS, 2 Jen 2023, https://www.acaps.org/fileadmin/Data_Product/Main_media/20230602_acaps_briefing_note_haiti_humanitarian_impact_of_gang_violence.pdf (aksè: 27 Jiyè 2023); Dènye rekou Ayiti: Gang ak pèspektiv yon entèvansyon etranje (“Haiti’s Last Resort: Gangs and the Prospect of Foreign Intervention,”) International Crisis Group, 13 Desanm 2022, https:/owww.crisisgroup.org/latin-america-caribbean/haiti/b048-haitis-last-resort-gangs-and-prospect-foreign-intervention (aksè: 27 Jiyè 2023); “Chapit 3 Ayiti: Gang nan Site Solèy (Haiti: The Gangs of Cité Soleil,”) PRISM | National Defense University, https://cco.ndu.edu/News/Article/780129/chapter-3-haiti-the-gangs-of-cit-soleil/ (aksè: 31 Jiyè 2023); Moritz Schuberth, Yon Transfòmasyon soti nan vyolans politik pou rive nan vyolans kriminèl, Politik, Krim Òganize akEvolisyon Wòl gwoup ame yo  (“A Transformation from Political to Criminal Violence? Politics, Organised Crime and the Shifting Functions of Haiti’s Urban Armed Groups,”) Conflict, Security & Development 15, no. 2, 15 Mas 2015, 169–96, https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/14678802.2015.1030950 (aksè: 31 Jiyè 2023); Wo Komisè Nasyonzini pou Refijye, Ayiti: Chimè yo, Aktivite ak Prezans Jeyografik yo; Tretman Otorite yo bay Chimè ak Prezans manm gwoup sa yo nan Gouvènman ak lapolis (United Nations High Commissioner for Refugees, “Refworld | Haiti: The Chimères, Their Activities and Their Geographic Presence; the Treatment of the Chimères by the Authorities and the Presence of Group Members within the Government and the Police) (2006 - Me 2008),” Refworld, https://www.refworld.org/docid/4a70409420.html (aksè: 31 Jiyè 2023); “Le milicien des Chimères aux Assises,” Le Parisien, May 19, 2014, https://www.leparisien.fr/archives/le-milicien-des-chimeres-aux-assises-19-05-2014-3852099.php (aksè: 31 Jiyè 2023); Lydia Polgreen, Tim Weiner, Yo fòse Prezidan Ayiti a ki te pouvwa; yo voye Marines pou Mete lòd (“Haiti’s President Forced Out; Marines Sent to Keep Order,”) The New York Times, 29 Fevriye, 2004, https://www.nytimes.com/2004/02/29/international/americas/haitis-president-forced-out-marines-sent-to-keep.html (aksè: 31 Jiyè 2023); Ayiti: Kad Koperasyon Enterimè (“Haiti: Interim Cooperation Framework) 2004-2006," ReliefWeb, 13 Jiyè 2004, https://reliefweb.int/report/haiti/haiti-interim-cooperation-framework-2004-2006 (aksè: 31 Jiyè 2023); Louis-Alexandre Berg, “Crime, Politics and Violence in Post- Earthquake Haiti,” United States Institute of Peace, September 28, 2010, https://www.usip.org/sites/default/files/PB%2058%20-%20Crime%20Politics%20and%20Violence%20in%20Post-Earthquake%20Haiti.pdf (aksè: 31 Jiyè 2023).

[193] David C Adams, “U.S. and Canada Turn to Sanctions Against Haitian Politicians and Businessmen Accused of Ties to Gangs,” Univision News, Desanm 10, 2022, https://www.univision.com/univision-news/latin-america/u-s-and-canada-resort-to-sanctions-against-haitian-politicians-and-businessmen-accused-of-gang-ties (aksè: 31 Jiyè 2023); Chris Dalby, Sanksyon entènasyonal yo ap chèche afebli Sistèm Patwonaj ant Politisyen ak Gang (“International Sanctions Seek to Weaken Haiti’s Patronage System Between Politicians, Gangs,”) InSight Crime, 24 Novanm 2022, https://insightcrime.org/news/international-sanctions-seek-to-weaken-haitis-patronage-system-between-politicians-gangs/ (aksè: 31 Jiyè 2023); Henry Shuldiner, Gang yo pwofite dezòd politik epi nan lapolis la (“Haiti Gangs Embrace Political and Police Chaos,”) InSight Crime, 31 Janvye 2023, https://insightcrime.org/news/haiti-gangs-de-facto-authority-state-institutions-struggle-respond/ (aksè: 31 Jiyè 2023).

[194] Kanada enpoze lòt sanksyon kont elit politik ayisyen an (“Canada Imposes Additional Sanctions against Haitian Political Elites,”) Global Affairs Canada, 19 Novanm 2022, https://www.canada.ca/en/global-affairs/news/2022/11/canada-imposes-additional-sanctions-against-haitian-political-elites.html (aksè: 31 Jiyè 2023); Natalie Kitroeff ak Vjosa Isai, Kanada enpoze sanksyon sou ansyen dirijan Ayiti ak Lòt responsab leta (“Canada Imposes Sanctions on Haiti’s Former Leader and Other Officials,”) The New York Times, 20 Novanm 2022, https://www.nytimes.com/2022/11/20/world/canada/canada-haiti-sanctions.html (aksè: 31 Jiyè 2023).

[195] An Ayiti, Relassyon difisil ki genyen ant Gang ak Biznis yo (“In Haiti, the Difficult Relationship of Gangs and Business,”) AP News, 27 Oktòb 2021, https://apnews.com/article/business-caribbean-Pòtoprens-haiti-only-on-ap-fc8acb709b09f75b7783e9fab45e830d (aksè: Jiyè 2023).

[196] Atak sou Katye defavorize: RNDDH mande otorite ki sou pouvwa yo sispann pwoteje gang ame yo, RNDDH, 23 Jen 2020, https://web.rnddh.org/wp-content/uploads/2020/06/7-Rap-Attaque-Quartiers-Defavorise-Version-Anglaise-23Jun2020-2.pdf (aksè: 31 Jiyè 2023); Lidè Dwa Moun avèti Kongrè sou gang Ayiti yo. Men pwoblèm jis vin pi mal (“Rights Leader Warned Congress about Haiti Gangs. But the Problem Has Only Gotten Worse,”) Miami Herald, 16 Dawout 2022, https://www.miamiherald.com/news/nation-world/world/americas/haiti/article264570611.html (aksè: 31 Jiyè 2023); Pierre Espérance, “Yon apèl pou Prezidan Biden: Chanje pozisyon konsènan Ayiti ("An Appeal to President Biden: Change Course on Haiti Now,") Just Security, 9 Jiyè 2021, https://www.justsecurity.org/77374/an-appeal-to-president-biden-change-course-on-haiti-now/ (aksè: 27 Jiyè 2023). https://web.rnddh.org/wp-content/uploads/2020/06/7-Rap-Attaque-Quartiers-Defavorise-Version-Anglaise-23Jun2020-2.pdf (aksè: 31 Jiyè 2023); Lidè Dwa Moun avèti Kongrè sou gang Ayiti yo. Men pwoblèm jis vin pi mal “Rights Leader Warned Congress about Haiti Gangs. But the Problem Has Only Gotten Worse,” Miami Herald, 16 Dawout 2022, https://www.miamiherald.com/news/nation-world/world/americas/haiti/article264570611.html (aksè: 31 Jiyè 2023); “Yon apèl pou Prezidan Biden: Chanje pozisyon konsènan Ayiti ("An Appeal to President Biden: Change Course on Haiti Now,") Just Security, 9 Jiyè 2021; https://www.justsecurity.org/77374/an-appeal-to-president-biden-change-course-on-haiti-now/ (aksè: 27 Jiyè 2023).

[197] Rapò ki soumèt devan Konsèy la, Misyon Obsèvasyon electoral- Ayiti, Eleksyon jeneral, (Report To the Board, Electoral Observation Mission – Haiti, General Elections), prezantasyon: Juan Raúl Ferreira; Haitian Popular News Agency, Mouvman sosyal yo an Ayti denonse relasyon prezidan an avèk gang (“Social Movements in Haiti Denounce President’s Links to Criminal Gangs,”) Peoples Dispatch (blog), 9 Septanm 2020, https://peoplesdispatch.org/2020/09/09/social-movements-in-haiti-denounce-presidents-links-to-criminal-gangs/ (aksè: 31 Jiyè 2023).

[198]Amannman Konsitisyon Ayisyen 1987 la an 2012, Atik 134-1, https://www.constituteproject.org/constitution/Haiti_2012.pdf?lang=en (aksè: 31 Jiyè 2023).

[199] Eleksyon 25 Oktòb 2015: Planifiksyon yon gwo operasyon fwod elektoral (“October 25th, 2015 Elections: A Massive Planned Operation of Electoral Fraud,” Solidarite Fanm Ayisyen (SOFA), Conseil National d’Observation Électorale (CNO), Conseil Haïtien des Acteurs Non Étatiques (CONHANE), Réseau National de Défense des Droits Humains (RNDDH), 12 Novanm 2015, https://web.rnddh.org/wp-content/uploads/2015/11/3-Rapport-Elections-25-octobre-2015.pdf (aksè: 31 Jiyè 2023); Ayiti: Atak kont endepandans lajistis: Konsèy Sekirite Nasyonzini mande pou retabli Lakou Kasasyon nan pwochen rankont li a (“Haiti: Attacks on Judicial Independence: UN Security Council Should Call for Restoring Supreme Court at Upcoming Meeting,”) Human Rights Watch, 22Fevriye 2021, https://www.hrw.org/news/2021/02/22/haiti-attacks-judicial-independence.

[200] Atak sou Katye defavorize: RNDDH mande otorite ki sou pouvwa yo sispann pwoteje gang ame yo, RNDDH, 23 Jen 2020, https://web.rnddh.org/wp-content/uploads/2020/06/7-Rap-Attaque-Quartiers-Defavorise-Version-Anglaise-23Jun2020-2.pdf (aksè: 31 Jiyè 2023); Haitian Popular News Agency, Mouvman sosyal yo an Ayti denonse relasyon prezidan an avèk gang (“Social Movements in Haiti Denounce President’s Links to Criminal Gangs,”)  Peoples Dispatch, 9 Septanm 2020, https://peoplesdispatch.org/2020/09/09/social-movements-in-haiti-denounce-presidents-links-to-criminal-gangs/ (aksè: 31 Jiyè 2023); Henry Shuldiner ak  Chris Dalby, Gang yo pwofite dezòd politik epi nan lapolis la (“Haiti Gangs Embrace Political and Police Chaos,”) InSight Crime, 31 Janvye 2023,  https://insightcrime.org/news/haiti-gangs-de-facto-authority-state-institutions-struggle-respond/ (aksè: Dawout 4, 2023); Katie Jones, Masak yo an Ayiti montre sipò aktif gang yo resevwa nan men responsab lapoliss yo (“Haiti Massacres Reveal Active Gang Support from Police, Officials,”) InSight Crime, 3 Me 2021, https://insightcrime.org/news/gang-led-massacres-relied-support-police-state-officials-haiti/ (aksè: 31 Jiyè 2023); Kiyès ki kanpe dèyè alyans gang puisan Ayiti yo (“Who’s behind Haiti’s Powerful Gang Alliance?,”) PBS NewsHour, 21 Oktòb 2022, https://www.pbs.org/newshour/world/whos-behind-haitis-powerful-gang-alliance (aksè: 31 Jiyè 2023);  https://www.justsecurity.org/75282/in-haitis-political-crisis-us-should-support-democracy-and-human-rights/ (aksè: 31 Jiyè 2023); Frantz Icart, Eske Manda Prezidan repiblik la aap fini 7 Fevriye 2021 oubyen 7 Fevriye 2022? Le Nouvelliste, 1 Jiyè 2020, https://lenouvelliste.com/article/217933/le-mandat-du-president-de-la-republique-prendra-t-il-fin-le-7-fevrier-2021-ou-le-7-fevrier-2022 (aksè: 31 Jiyè 2023).

[201] Arnold Antonin, Kot kòb PetroCaribe a, Manifestasyon anti-koripsyon ki ap kwense gouvènman ayisyen ("Where is the Money from Petrocaribe? The Anti-Corruption Protests that Corner the Haitian Government,” Nueva Sociedad, Desanm 2018, https://nuso.org/articulo/haiti-corrupcion-petrocaribe-venezuela/ (aksè: 31 Jiyè 2023); Manifestan kont monte pri gaz yo vire kont Prezidan Moise “Haiti Fuel Protesters’ Anger Turns on President Moise,”) BBC News, 9 Jiyè 2018,  https://www.bbc.com/news/world-latin-america-44764921 (aksè: 31 Jiyè 2023); Manifestan Ayisyen yo mande Prezidan Jovenel Moise kite pouvwa (“Haiti Protesters Call on President Jovenel Moise to Quit,”) BBC News, 11 Fevriye 2019, sec. America Latin & Karayib, https:www.bbc.com/news/world-latin-america-47193837 (aksè: 31 Jiyè 2023); Ciara Nugent, “Why a Venezuelan Oil Program Is Fueling Massive Street Protests in Haiti,” Time, Jen 24, 2019, https://time.com/5609054/haiti-protests-petrocaribe/ (aksè: 31 Jiyè 2023); José a Iglesias, Eskandal Koripsyon: plizyè milwa gaspiye nan fon PetwoCaribe Venezuela a (“Haiti Corruption Scandal: Billions Wasted in Venezuelan PetroCaribe Aid), daprè sa yo Nouvo Rapò montre,” Miami Herald, 19 Dawout 2020, https://www.miamiherald.com/news/nation-world/world/americas/haiti/article245045015.html (aksè: 31 Jiyè 2023).

[202] Gang Ayiti: Agrandisman, Pouvwa  ak Ogmantasyon Kriz la (“Gangs of Haiti: Expansion, Power, and Escalating Crisis,") Global Initiative, October 2022, https://globalinitiative.net/wp-content/uploads/2022/10/GITOC-Gangs-of-Haiti.pdf (aksè: 31 Jiyè 2023); Pierre Espérance ak Rosy Dawoute Ducéna,  Nan kriz poltik ayisyen an, Etazini dwe sipòte demokrasi ak dwa moun (“In Haiti’s Political Crisis, US Should Support Democracy and Human Rights,") Just Security, https://www.justsecurity.org/75282/in-haitis-political-crisis-us-should-support-democracy-and-human-rights/ (aksè: 31 Jiyè 2023); Robenson Geffrard, “Ariel Henry ak òganizasyon politik nan Opozisyon an siyen yon akò pou yon Gouvènans apeze ak efikas,” Le Nouvelliste, 13vSeptanm 2021, https://lenouvelliste.com/article/231571/ariel-henry-et-des-organisations-politiques-de-lopposition-signent-un-accord-pour-une-gouvernance-apaisee-et-efficace (aksè: 31 Jiyè 2023); Evennman nan Lasalin: soti nan batay pou pouvwa ant gang ame pou rive nan masak ki jwenn benediksyon Leta,”Rezo Nasyonal ki ap Defann Dwa Moun(RNDDH), 1 Desanm 2018, https://web.rnddh.org/wp-content/uploads/2018/12/10-Rap-La-Saline-1Dec2018-Ang1.pdf (aksè: 31 Jiyè 2023).

[203] https://lenouvelliste.com/article/231571/ariel-henry-et-des-organisations-politiques-de-lopposition-signent-un-accord-pour-une-gouvernance-apaisee-et-efficace; https://insightcrime.org/news/haiti-notorious-gang-leader-named-suspect-presidential-killing/; https://haitiliberte.com/in-cite-soleil-the-g9-federation-in-all-out-war-with-g-pep/.

[204] Henry Shuldiner, Non Chèf Gang Popilè Vitel'Homme Innoncent, site nan Asasina Prezidan (“Haiti’s Notorious Gang Leader, Vitel’Homme Innocent, Named in Presidential Killing,”) InSight Crime, 13 Mas 2023, https://insightcrime.org/news/haiti-notorious-gang-leader-named-suspect-presidential-killing/ (aksè: Dawout 4, 2023).

[205] Human Rights Watch te entèvyouve Premye Minis Ayisyen an, Pòtoprens, 28 Avril 2023. Gen 22 reprezantan òganizasyon dwa moun ak sosyete sivil ayisyen an, responsab gouvènman ak entènasyonal ki bay Human Rights Watch enfòmasyon pandan entèvyou li te reyalize avèk yo soti 29 Mas pou rive 7 Jen 2023.

[206] Joey Bui, Nathalie Gunasekera, Beatrice Lindstrom, Touye nan tout enpinite: Leta bay benediksyon li pou Masak yo an Ayiti (“Killing with Impunity: State-Sanctioned Massacres in Haiti,”) International Human Rights Clinic (IHRC) nan 'Harvard Law School', ak 'Observatoire Haïtien des crimes contre l’humanité (OHCCH), Avril 2021, http://hlshrpstaging.wpengine.com/wp-content/uploads/2021/04/Killing_With_Impunity-1.pdf (aksè: 2 Dawout 2023); Gang an Ayiti: Agrandisman, Pouvwa ak Ogmantasyon Kriz la (“Gangs of Haiti: Expansion, Power, and Escalating Crisis,") Global Initiative, Oktòb 2022, https://globalinitiative.net/wp-content/uploads/2022/10/GITOC-Gangs-of-Haiti.pdf (aksè: 31 Jiyè 2023); Pierre Espérance, Manifestasyon Lapolis la Montre aklè relasyon ki genyen ant gang yo avèk gouvènman an (Haiti’s Police Protests Highlight Armed Gangs’ Ties to Government,” Just Security, 2 Fevriye 2023,https://www.justsecurity.org/84990/haitis-police-protests-highlight-armed-gangs-ties-to-government/#:~:text=Many%20police%20officers%20are%20linked,key%20Haitian%20officials%20and%20politicians (aksè: 2 Dawout 2023); Human Rights Watch te entèvyouve yon ansyen responsab wop lase nan polis nasyonal la, 29 Mas 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens, 27 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete  sivil ayisyen an, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon komisè  gouvènman, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens, 29 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens, 29 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens, 29 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve responsab lajistis, Pòtoprens, 30 Avril 2023; Jean Daniel Sénat, PNH andikape akoz pwoblèm materyèl ak feblès estriktirèl, https://lenouvelliste.com/article/241454/la-pnh-est-handicapee-par-des-problemes-materiels-et-des-faiblesses-structurelles (aksè: 22 Jen 2023).

[207] Human Rights Watch te entèvyouve Premye Minis Ayisyen an, Pòtoprens, 28 Avril 2023.

[208] “Jimmy Chérizier, Alias 'Barbecue',” InSight Crime, October 20, 2022, https://insightcrime.org/haiti-organized-crime-news/jimmy-cherizier-alias-barbecue/ (aksè: 2 Dawout 2023); Gang an Ayiti: Agrandisman, Pouvwa, ak Ogmantasyon Kriz la (“Gangs of Haiti: Expansion, Power, and Escalating Crisis,") Global Initiative, Oktòb 2022, https://globalinitiative.net/wp-content/uploads/2022/10/GITOC-Gangs-of-Haiti.pdf (aksè: 31 Jiyè 2023);

Pierre Espérance, Manifestasyon Lapolis la Montre aklè relasyon ki genyen ant gang yo avèk gouvènman an (Haiti’s Police Protests Highlight Armed Gangs’ Ties to Government,”) Just Security, 2 Fevriye 2023, https://www.justsecurity.org/84990/haitis-police-protests-highlight-armed-gangs-ties-to-government/#:~:text=Many%20police%20officers%20are%20linked,key%20Haitian%20officials%20and%20politicians (aksè: 2 Dawout 2023); Henry Shuldiner, Chris Dalby, Gang yo pwofite dezòd politik epi nan lapolis la (“Haiti Gangs Embrace Political and Police Chaos,”) InSight Crime, 31 Janvye 2023, https://insightcrime.org/news/haiti-gangs-de-facto-authority-state-institutions-struggle-respond/ (Dawout 2, 2023).

[209] Human Rights Watch te entèvyouve yon ansyen responsab wo plase nan lapolis, 29 Mas 2023.

[210] Joey Bui, Nathalie Gunasekera, Beatrice Lindstrom, Touye nan tout enpinite: Leta bay benediksyon li pou Masak yo an Ayiti “Killing with Impunity: State-Sanctioned Massacres in Haiti,” International Human Rights Clinic (IHRC) at Harvard Law School, the Observatoire Haïtien des crimes contre l’humanité (OHCCH), Avril 2021, http://hlshrpstaging.wpengine.com/wp-content/uploads/2021/04/Killing_With_Impunity-1.pdf (aksè: 2 Dawout 2023); “Massacre à Cité Soleil : Récits glaçants des femmes et filles victimes de viols collectifs,” Réseau National de Défense des Droits Humains (RNDDH), Dawout 16, 2022, https://web.rnddh.org/wp-content/uploads/2022/08/10-Rap-Cite-Soleil-Femmes-et-Filles-violees-16Aout2022-FR.pdf (aksè: Dawout 4, 2023); “Masak nan Bèlè ak Site Solèy, “Leta rete li ap gade san li pa fè anyen”, Rezo Nasyonal ki ap Defann Dwa Moun (RNDDH), 20 Me 2021, https://web.rnddh.org/wp-content/uploads/2021/05/2-Rap-Bel-Air-Cit%C3%A9-Soleil-2020.2021-20-Mai-2021-ENG.pdf (aksè: 2 Dawout 2023);“Le Règne du Premier Ministre Ariel Henry Ou La Fureur Des Gangs Armés,” Rezo Nasyonal ki ap Defann Dwa Moun (RNDDH), 9 Me 2023, https://web.rnddh.org/wp-content/uploads/2023/05/5-Rapport-Massacres-09Mai2023-VS-FR.pdf (aksè: 2 Dawout 2023); “Position du RNDDH sur les Nouvelles attaques meurtrières enregistrées à Bel-Air: Communique De Presse,” Rezo Nasyonal ki ap Defann Dwa Moun (RNDDH), 7 Avril 2021, https://web.rnddh.org/wp- content/uploads/2021/04/6-CP-Bel-Air-7Avr2021-1.pdf (aksè: 2 Dawout 2023) ; ‘Masak Laplen : viktim yo mande sipò otorite yo’, Rezo Nasyonal ki ap Defann Dwa Moun (RNDDH), 27 Jen 2022, https://web.rnddh.org/wp-content/uploads/2022/07/8-Rap-2-Plaine-du-Cul-de-Sac-26Jun2022-VS-ENG.pdf (aksè: 2 Dawout 2023); Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete  sivil ayisyen an , Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete  sivil ayisyen an , Pòtoprens 5 Me 2023 .

[211] Human Rights Watch te entèvyouve a ansyen responsab wo plase nan lapolis, 29 Mas 2023.

[212] Pierre Espérance, Manifestasyon Lapolis la Montre aklè relasyon ki genyen ant gang yo avèk gouvènman an (Haiti’s Police Protests Highlight Armed Gangs’ Ties to Government,”) Just Security, 2 Fevriye 2023, (aksè: 20 Jen 2023); United Nations Integrated Office in Haiti: Report of the Secretary-General, S/2023/274, 14 Avril 2023, https://binuh.unmissions.org/sites/default/files/sg_report_on_binuh_14_Avril_2023.pdf (aksè: 20 Jen 2023); Mache Kriminèl la an Ayiti: Katografi Tandans lan nan Trafik Zama k Dwòg (“Haiti’s Criminal Markets: Mapping Trends in Firearms and Drug Trafficking,”), Biwo Nasyonzini sou Dwòg ak Krim (UNODC), 28 Fevriye 2023, https://www.unodc.org/documents/data-and-analysis/toc/Haiti_assessment_UNODC.pdf (aksè: 20 Jen 2023); Human Rights Watch te entèvyouve yon ansyen responsab wo plase nan lapolis, 29 Mas 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete  sivil ayisyen an, Pòtoprens, 29 Avril 2023; Pierre Espérance, Manifestasyon Lapolis la Montre aklè relasyon ki genyen ant gang yo avèk gouvènman an (Haiti’s Police Protests Highlight Armed Gangs’ Ties to Government,” Just Security, 2 Fevriye 2023, https://www.justsecurity.org/84990/haitis-police-protests-highlight-armed-gangs-ties-to-government/#:~:text=Many%20police%20officers%20are%20linked,key%20Haitian%20officials%20and%20politicians (aksè: 2 Dawout 2023).

[213] Human Rights Watch te entèvyouve yon ansyen responsab wo plase nan lapolis, 29 Mas 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens, 29 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete  sivil ayisyen an, Pòtoprens, 29 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan dwa moun ayisyen, Pòtoprens 2 Me 2023 ; Human Rights Watch te entèvyouve yon komisè gouvènman, Pòtoprens 2 Me 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens 5 Me 2023 .

[215] Ibid.

[216]An 2021, UNODC te rapòte 49 ka, an 2022 se 54. “Haiti’s Criminal Markets: Mapping Trends in Firearms and Drug Trafficking,” https://www.unodc.org/documents/data-and-analysis/toc/Haiti_assessment_UNODC.pdf (aksè: 20 Jen 2023).

[217]   Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan òganizasyon kominotè, 2 Me 2023.

[218] Mache Kriminèl la an Ayiti: Katografi Tandans lan nan Trafik Zama k Dwòg (“Haiti’s Criminal Markets: Mapping Trends in Firearms and Drug Trafficking,”), Biwo Nasyonzini sou Dwòg ak Krim (UNODC), 28 Fevriye 2023, https://www.unodc.org/documents/data-and-analysis/toc/Haiti_assessment_UNODC.pdf (aksè: 20 Jen 2023); Vanessa Buschschlüter, Ogmantasyon zam ki ap antre nan kontrebann nan peyi a soti Etazini (“Haiti: Spike in Weapons Smuggled into Country from US,”) BBC News, 18 Dawout 2022,  https://www.bbc.com/news/world-latin-america-62589626 (aksè: 2 Dawout 2023); Human Rights Watch te entèvyouve yon komisè  gouvènman , Pòtoprens 2 Me 2023 ; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab nan UNODC, 1 Me 2023.

[219] Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab nan UNODC, 1 Me 2023.

[220] Human Rights Watch te entèvyouve yon espè nan politik, Washington D.C., 29 Mas 2023. Depatman Deta, Entèdiksyon Espòtasyon, enpòtasyon ak vant zam soti oswa pou ale nan Kèk peyi (“22 CFR 126.1 -- Prohibited Exports, Imports, and Sales to or from Certain Countries,” ) Kòd Règleman Federal yo (Code of Federal Regulations),

https://www.ecfr.gov/current/title-22/chapter-I/subchapter-M/part-126/section-126.1#p-126.1(j) (aksè: 2 Dawout 2023).

[221] Human Rights Watch te entèvyouve yon komisè gouvènman, Pòtoprens 2 Me 2023; Mache Kriminèl la an Ayiti: Katografi Tandans lan nan Trafik Zama k Dwòg (“Haiti’s Criminal Markets: Mapping Trends in Firearms and Drug Trafficking,”), Biwo Nasyonzini sou Dwòg ak Krim (UNODC), 28 Fevriye 2023, https://www.unodc.org/documents/data-and-analysis/toc/Haiti_assessment_UNODC.pdf (aksè: 20 Jen 2023).

[222] Mache Kriminèl la an Ayiti: Katografi Tandans lan nan Trafik Zama k Dwòg (“Haiti’s Criminal Markets: Mapping Trends in Firearms and Drug Trafficking,”), Biwo Nasyonzini sou Dwòg ak Krim (UNODC), 28 Fevriye 2023, https://www.unodc.org/documents/data-and-analysis/toc/Haiti_assessment_UNODC.pdf (aksè: 20 Jen 2023).

[223] Ibid; Popilasyon Site Solèy la kwense nan mitan vyolans gang: Rapò ankèt sou abi gang yo komèt nan zòn Brooklyn soti Jiyè pou rive Desanm 2022 (“The Population of Cité Soleil in the Grip of Gang Violence: Investigative report on human rights abuses committed by gangs in the zone of Brooklyn from July to Desanm 2022,”) Biwo wo Komisè Nasyonzini pou Dwa Moun, Biwo Entegre Nasyonzini an Ayiti (BINUH), Fevriye 2023, https://www.ohchr.org/sites/default/files/documents/countries/ht/investigative-report-human-rights-abuses-committed-gangs-zone-brooklyn-Jiyè-Desanm-2022.pdf (aksè: 2 Dawout 2023).

[224] Depatman Sekirite Enteryè anonse mezi represyon kont kontrebann zam ak minisyon pou ale Ayi ak Karayib la (“HSI Announces Crackdown on Firearms, Ammunition Smuggling to Haiti, the Caribbean,”) Biwo Imgrasyon ak Ladwann Etazini, 19 Dawout 2022, https://www.ice.gov/news/releashishsi-announces-crackdown-firearms-ammunition-smuggling-haiti-caribbean (aksè: 2 Dawout 2023).

[225] Human Rights Watch te entèvyouve yon komisè gouvènman, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon komisè gouvènman, Pòtoprens 2 Me 2023.

[226] Ibid.

[227] Human Rights Watch te entèvyouve yon komisè gouvènman, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon komisè gouvènman, Pòtoprens 2 Me 2023 . “Sezi Objè Ilisit nan Dwann Pòtoprens: RNDDH Mande yon Ankèt konplè sou pwoblèm sa,”Rezo Nasyonal ki ap Defann Dwa Moun (RNDDH), 4 Oktòb 2022, https://web.rnddh.org/wp-content/uploads/2022/10/11-Rap-Eglise-e%CC%81piscopale-Saisies-14Oct2022-ENG.pdf (aksè: 2 Dawout 2023); Kominike pou Laprès, “Ankèt lapolis jidisyè sou trafik Zam ak Minisyon: RNDDH salye jefò Direksyon Santral Polis Jidisyè (DCPJ),” Rezo Nasyonal ki ap Defann Dwa Moun (RNDDH), 25 Jiyè  2022, https://web.rnddh.org/wp-content/uploads/2022/07/The-Judiciary-Police-Investigations-related-to-Trafficking-in-Firearms-and-Ammunition-The-RNDDH-welcomes-the-efforts-of-the-DCPJ%5EJ-Com-P-A22-No3.pdf (aksè: 2 Dawout 2023); “Mache Kriminèl la an Ayiti: Katografi Tandans lan nan Trafik Zama k Dwòg (“Haiti’s Criminal Markets: Mapping Trends in Firearms and Drug Trafficking,”), Biwo Nasyonzini sou Dwòg ak Krim (UNODC), 28 Fevriye 2023, https://www.unodc.org/documents/data-and-analysis/toc/Haiti_assessment_UNODC.pdf (aksè: 20 Jen 2023).

[228] Roberson Alphonse, “Rebondisman nan dosye trafik zam nan Pòdpè a,” Le Nouvelliste, 5 Avril 2023,

https://lenouvelliste.com/article/241675/rebondissements-dans-le-dossier-de-trafic-darmes-a-port-de-paix (aksè: 2 Dawout 2023); Human Rights Watch te entèvyouve yon komisè gouvènman, Pòtoprens 2 Me 2023.

[229] Human Rights Watch te entèvyouve yon komisè gouvènman, Pòtoprens 2 Me 2023; “Sezi Objè Ilisit nan Dwann Pòtoprens: RNDDH Mande yon Ankèt konplè sou pwoblèm sa,”Rezo Nasyonal ki ap Defann Dwa Moun (RNDDH), 4 Oktòb 2022, https://web.rnddh.org/wp-content/uploads/2022/10/11-Rap-Eglise-e%CC%81piscopale-Saisies-14Oct2022-ENG.pdf (aksè: 2 Dawout 2023).

[230] Human Rights Watch te entèvyouve responsab lajistis, Pòtoprens, 30 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon komisè  gouvènman , Pòtoprens 2 Me 2023 ; “Sezi Objè Ilisit nan Dwann Pòtoprens: RNDDH Mande yon Ankèt konplè sou pwoblèm sa,”Rezo Nasyonal ki ap Defann Dwa Moun (RNDDH), 4 Oktòb 2022, https://web.rnddh.org/wp-content/uploads/2022/10/11-Rap-Eglise-e%CC%81piscopale-Saisies-14Oct2022-ENG.pdf (aksè: 2 Dawout 2023).

[231] Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab Biwo Pwotektè Sitwayen, Pòtoprens, 28 Avril 2023.

[232] Human Rights Watch te entèvyouve yon komisè gouvènman, Pòtoprens 2 Me 2023.

[233] Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab Biwo Pwotektè Sitwayen, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve espè nan  sekirite, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve de (2) reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens, 29 Avril 2023; Human Rights Watch telephone interview with  reprezantan sosyete sivil ayisyen an, 7 jen 2023.

[234] Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens, 29 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve responsab lajistis, Pòtoprens, 30 Avril 2023.

[235] Pwogram Jistis (Justice Programme) PNUD, 1 Avril 2023, https://www.undp.org/sites/g/files/zskgke326/files/2023-04/undp-ht-ProgrammeJustice-Factsheet-042023-En.pdf (aksè: 22 Jen 2023).

[236] Popilasyon Site Solèy kwense nan mitan Vyoans Gang: Rapò Ankèt sou Vyolasyon Dwa Moun Gang yo Komèt nan Zòn Brooklyn soti Jiyè pou rive Desanm 2022” (“The Population of Cité Soleil in the Grip of Gang Violence: Investigative report on human rights abuses committed by gangs in the zone of Brooklyn from July to December 2022,”) OHCHR (Nasyonzini), Fevriye 10, 2023, https://www.ohchr.org/en/documents/country-reports/population-cite-soleil-grip-gang-violence-investigative-report-human (aksè: 22 Jen 2023); RNDDH: Ane Jidisyè 2021-2022: 328 odyans kriminèl, Disfonksyonnman Sistèm Jidisyè ak Penal la: RNDDH mande pou Respekte Dwa ak yon Garanti Jidisyè, RNDDH, 11 Novanm 2022, https://web.rnddh.org/wp-content/uploads/2022/11/12-Rap-Justice-Prisons-11Nov2022-ENG.pdf (aksè: 22 Jen 2023); Ane Jidisyè 2020-2021: 226 odyans kriminèl, “Kondisyon Jeneral detansyon ak estate legal prizonye yo an Ayiti,” RNDDH, 4 Novanm 2021, https://web.rnddh.org/wp-content/uploads/2021/12/7-Rap-Condition-Generales-detention-prisonnier-4-Nov-2021-ENG.pdf (aksè: 22 Jen 2023); Jaqueline Charles, Vyolans Gang yo an Ayiti atenn yon Nivo ki pa te janm rive depi plizyè dizèn ane, deklarasyon yon Chèf nan Nasyonzini  (“Gang-Related Violence in Haiti Has Reached Levels Not Seen in Decades, U.N. Chief Says,”) Miami Herald, 24 Janvye  2023, https://www.miamiherald.com/news/nation-world/world/americas/haiti/article271567747.html (aksè: 22 Jen 2023); Michelson Cesaire, “Yo vandalize biwo Komisè gouvènman Pòtoprens lan yon fwa ankò, Yo pote zam ale,” Le Nouvelliste, 25 Me 2023, https://lenouvelliste.com/article/242495/le-parquet-de-Pòtoprens-cambriole-a-nouveau-des-armes-emportees (aksè: 22 Jen 2023); Human Rights Watch te entèvyouve yon komisè  gouvènman, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve de (2)  reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens, 29 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve responsab lajistis, Pòtoprens, 30 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens 2 Me 2023 ; Ayiti-Flach enfòmasyon: Jij Morin anba yon lapli katouch (“Haiti - FLASH: Judge Jean Wilmer Morin Under a Deluge of Bullets,”) Haiti Libre, 18 Me 2023, https://www.haitilibre.com/en/news-39560-haiti-flash-judge-jean-wilner-morin-under-a-deluge-of-bullets.html (aksè: 22 Jen 2023); Human Rights Watch te entèvyouve yon lidè dwa fanm nan telefòn, 5 Jen 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, 7 jen 2023.

[237] https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N23/183/33/PDF/N2318333.pdf?OpenElement; Human Rights Watch te entèvyouve Premye Minis Ayiti a, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens 2 Me 2023 ; Dánica Coto, Ayisyen ap Mouri Grangou ak Swaf nan Prizon ki ap debòde ak moun (“Haitians Are Dying of Thirst and Starvation in Severely Overcrowded Jails,”) AP News, 8 Jen 2023, https://apnews.com/article/haiti-prisons-mistreatment-starvation-caribbean-78e79d96fddcfd2acef9cd426e5c17db (aksè: 22 Jen 2023).

[238] Human Rights Watch, Rapò Mondyal 2023 (World Report 2023), Chapit sou Ayiti https://www.hrw.org/world-report/2022/country-chapters/haiti#:~:text=Impunity%20for%20gang%20and%20police,and%20at%20least%20329%20missing.

[239] Biwo Entegre Nasyonzini an Ayiti, Rapò Sekretè-Jeneral la, S/2023/274, 14 Avril 2023, https://binuh.unmissions.org/sites/default/files/sg_report_on_binuh_14_Avril_2023.pdf (aksè: 22 Jen 2023); Jaqueline Charles, Yo Volè epi Yo libere Kriminèl yo. Kounya yo lonje dwèt sou jij say o (“They Stole and They Freed Criminals. Now These Haiti Judges Are Being Singled Out,”) Miami Herald, 18 Janvye 2023, https://www.miamiherald.com/news/nation-world/world/americas/haiti/article271294857.html (aksè: 22 Jen 2023); Human Rights Watch entèvyouve reprezan sosyete sivil ayisyen an (Pierre Esperance), 29 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve responsab dwa moun entènasyonal (Arnaud Roger), 2 Me 2023.

[240] Jistis: 28 Nouvo Jid Sètifyè, yo mete 7 lòt deyò nan Majistrati a (”Justice: 28 New Certified Magistrates, 7 Excluded from The Profession (list),”) Haiti Libre, 28 Jen 28 2023,

https://www.haitilibre.com/en/news-39879-haiti-justice-28-new-certified-magistrates-7-excluded-from-the-profession-list.html (aksè: 2 Dawout 2023).

[241] Human Rights Watch te entèvyouve Premye Minis Ayiti a, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab Biwo Pwotektè Sitwayen, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens, 29 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal, Pòtoprens 2 Me 2023.

[242] Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens, 29 Avril 2023.

[243] “Wo Komisè Nasyonzini pou Dwa Moun Volker Türk mete fen nan visit ofisyèl li an Ayiti,” UN OHCHR, 10 Fevriye, 2023, https://www.ohchr.org/en/statements/2023/02/un-high-commissioner-human-rights-volker-turk-concludes-his-official-visit-haiti (aksè: 2 Dawout 2023); Plizyè jenerasyon Ayisyen an Dane, Daprè Guterres, ki mande pou yon Fòs entènasyonal Ede frennen vyolans gang yo,” UN News, 1 Jiyè2023, https://news.un.org/en/story/2023/07/1138287 (aksè: 2 Dawout 2023); Kominike pou Laprès, “Direktè Egzekitif PAM ak UNICEF vizite Ayiti  Kòdone Èd Entènasyonal la nan yon Kontèks kote Bezwen Imanitè yo atenn yon Rekò” UNICEF, 20 Jen 2023, https://www.unicef.org/press-releases/wfp-and-unicef-executive-directors-visit-haiti-galvanize-international-support-amid (aksè: 2 Dawout 2023); Ayiti: Espè Nasyonzini William O’Neill mete fen nan visit ofisyèl li,” OHCHR (Nasyonzini), 28 Jen 2023, https://www.ohchr.org/en/statements/2023/06/haiti-un-expert-william-oneill-concludes-official-visit (aksè: 2 Dawout 2023).

[244] https://caricom.org/statement-from-the-meeting-of-the-caricom-eminent-persons-group-with-haitian-stakeholders-in-kingston-jamaica/; https://today.caricom.org/2023/07/04/at-caricom-summit-un-chief-calls-for-climate-action-debt-relief-urgent-aid-for-haiti/; https://www.miamiherald.com/news/nation-world/world/americas/haiti/article277043698.html.

[245] “Premye Minis Ayiti a Rankont avèk Omològ li yo nan CARICOM,” Prensa Latina, 9 Jen 2023, (aksè: 2 Dawout 2023); “FACT SHEET: Vis Prezidan Harris Anonse Nouvo Inisyativ pou Ranfòse Patenarya nan Karayib la,” Mezon Blanch (The White House), 8 Jen 2023, https://www.whitehouse.gov/briefing-room/statements-releases/2023/06/08/fact-sheet-vice-president-harris-announces-new-initiatives-to-strengthen-u-s-caribbean-partnership/#:~:text=Jen%2008%2C%202023-,FACT%20SHEET%3A%20Vice%20President%20Harris%20Announces%20New,to%20Strengthen%20U.S%2DCaribbean%20Partnership&text=Vice%20President%20Kamala%20Harris%20and,Bahamas%20on%20Jen%208%2C%202023 (aksè: 2 Dawout 2023); “Sekretè Deta Blinken ak Premye Minis Ayisyen an Ariel Henry Avan Rankont yo,” Depatman Deta ameriken, 5 Jiyè 2023, https://www.state.gov/secretary-blinken-and-haitian-prime-minister-ariel-henry-before-their-meeting/ (aksè: 2 Dawout 2023); “Entèvansyon Sekretè Blinken nan Rankont Plenyè CARICOM nan,” Depatman Deta ameriken, 5 Jiyè 2023,  https://www.state.gov/secretary-antony-j-blinken-at-the-caricom-plenary/ (aksè: 2 Dawout 2023).https://www.plenglish.com/news/2023/06/09/prime-minister-of-haiti-met-with-caricom-counterparts-2/ (aksè: 2 Dawout 2023); “FACT SHEET: Vis Prezidan Harris Anonse Nouvo Inisyativ pou Ranfòse Patenarya nan Karayib la,” Mezon Blanch (The White House), 8 Jen 2023,https://www.whitehouse.gov/briefing-room/statements-releases/2023/06/08/fact-sheet-vice-president-harris-announces-new-initiatives-to-strengthen-u-s-caribbean-partnership/#:~:text=Jen%2008%2C%202023-,FACT%20SHEET%3A%20Vice%20President%20Harris%20Announces%20New,to%20Strengthen%20U.S%2DCaribbean%20Partnership&text=Vice%20President%20Kamala%20Harris%20and,Bahamas%20on%20Jen%208%2C%202023 (aksè: 2 Dawout 2023); Sekretè Deta Blinken ak Premye Minis Ayisyen an Ariel Henry Avan Rankont yo,” Depatman Deta ameriken, 5 Jiyè 2023, https://www.state.gov/secretary-blinken-and-haitian-prime-minister-ariel-henry-before-their-meeting/ (aksè: 2 Dawout 2023); “Entèvansyon Sekretè Blinken nan Rankont Plenyè CARICOM nan,” Depatman Deta ameriken, 5 Jiyè 2023, https://www.state.gov/secretary-antony-j-blinken-at-the-caricom-plenary/ (aksè: 2 Dawout 2023).

[246] Biwo Operasyon sou Konfli ak Estabilizasyon (‘Bureau Of Conflict and Stabilization Operations’), Estrateji Ameriken pou Prevni Konfli epi fè Pwomosyon Estabilite, Plan Estratejik sou 10 ane pou Ayiti.  (he U.S. Strategy to Prevent Conflict and Promote Stability 10-Year Strategic Plan for Haiti,”) Depatman Deta Ameriken, 24 Mas 2023, https://www.state.gov/the-u-s-strategy-to-prevent-conflict-and-promote-stability-10-year-strategic-plan-for-haiti/ (aksè: 2 Dawout 2023); USAID ap bay Asistans Imanitè Adisyonèl pou Reponn a bezwen imanitè ki ap ogmante an Ayiti“, 8 Jen 2023, https://www.usaid.gov/news-information/press-releases/jun-08-2023-usaid-providing-additional-humanitarian-assistance-respond-rising-needs-haiti (aksè: 2 Dawout 2023); Global Affairs Canada, Nòt enfòmasyon: Kanada anonse yon sipò $50.4 milyon dola pou Ayiti (“Backgrounder: Canada announces $50.4 million in support for Haiti,”) Gouvènman Kanada 21 Janvye 2022, https://www.canada.ca/en/global-affairs/news/2022/01/backgrounder-canada-announces-504-million-in-support-for-haiti.html (aksè: 2 Dawout 2023); Global Affairs Canada, Kanada Devlivre Machin ‘Ayiti te Achte yo pou ede Polis Nasyonal la Reponn a Kriz la, (“Canada Delivers Haiti-Purchased Vehicles to Help Haitian National Police Respond to Crisis,”) Gouvènman Kanada, 11 Janvye 2023, https://www.canada.ca/en/global-affairs/news/2023/01/canada-delivers-haiti-purchased-vehicles-to-help-haitian-national-police-respond-to-crisis.html (aksè: 2 Dawout 2023); Komisyon Ewopeyen, Pwoteksyon Sivil ak Operasyon Èd Imanitè Ewopeyen an Ayiti, https://civil-protection-humanitarian-aid.ec.europa.eu/where/latin-america-and-caribbean/haiti_en#:~:text=Since%201994%2C%20the%20EU%20has,and%20malnutrition%20in%20recent%20years (aksè: 2 Dawout 2023); Plizyè jenerasyon Ayisyen an Dane, Daprè Guterres, ki mande pou yon Fòs entènasyonal Ede frennen vyolans gang yo,” UN News, 1 Jiyè2023, https://news.un.org/en/story/2023/07/1138287 (aksè: 2 Dawout 2023).

[247] An 2023, finansman ki nesesè pou Plan Repons Imanitè Nasyonzini an estima a preske US$720 milyon, preske doub fwa finansman pou ane 2022 a. daprè OCHA, nan moman rapò sa ap ekri a, se sèlman 25 pousan fon total la ki rive kolekte. Dokiman ki pote non Ayiti: Plan Repons Imanitè, An Brèf (“Haiti: Humanitarian Response Plan 2023 At a Glance, ”) Relief Web, 13 Avril 2023, https://reliefweb.int/report/haiti/haiti-humanitarian-response-plan-2023-glance-Avril-2023-enht (aksè: 2 Dawout 2023); “Haiti Plan de Réponse Humanitaire 2023, ” Sèvis Swivi Finansye (Financial Tracking Service, Avril 2023, https://fts.unocha.org/appeals/1121/summary (aksè: 2 Dawout 2023).

[248] Biwo Ameriken sou Byen Aletranje, Rechèch nan lis sanksyon yo (US Office of Foreign Assets Control, Sanctions List Search), https://sanctionssearch.ofac.treas.gov/ (aksè: 2 Dawout 2023); Gouvènman Kanadan, Sanksyon Kanadyen konsènan Ayiti, https://www.international.gc.ca/world-monde/international_relations-relations_internationales/sanctions/haiti.aspx?lang=eng; Konsèy Sekirite Nasyonzini konsènan, https://www.un.org/securitycouncil/content/jimmy-cherizier (aksè: 2 Dawout 2023).

[249] Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab nan UNODC, 1 Me 2023.

[250] “Ayiti – FLACH enfòmasyon: Nan wout pou yon entèvansyon ame an Ayiti, pou Elimine Gang yo (“Towards a Foreign Armed Intervention in Haiti, to Eliminate Gangs,”) Haiti Libre, 10 Oktòb 2022, https://www.haitilibre.com/en/news-37831-haiti-flash-towards-a-foreign-armed-intervention-in-haiti-to-eliminate-gangs.html (aksè: 2 Dawout 2023).

[251] Dánica Coto, Yon Chèf Nasyonzini Ensiste sou yon Fòs Ame Espesyal pandan Ayiti ap Anfonse nan Kriz “UN Chief Insists on Special Armed Forces As Haiti Spirals,”) Associated Press, 23 Janvye 2023, https://apnews.com/article/politics-united-states-government-caribbean-haiti-violence-17292933e584e046b405dc1948c11a9a (aksè: 2 Dawout 2023); Nasyonzini te poste sou YouTube, Ayiti: Nou kwè yon fòs entènasyonal enpòtan anpil pou pote èd (“Haiti: ‘We Believe that an International Force is of Utmost Importance to Help’) - Media Stakeout,” Minit 3:06, 26 Avril 2023, https://www.youtube.com/watch?v=nY3cIYWkk3w (aksè: 2 Dawout 2023); @SecBlinken post to Twitter, Jiyè 5, 2023, https://twitter.com/SecBlinken/status/1676788067099725825?s=20 (aksè: 2 Dawout 2023); Jacqueline Charles, Lidè Karayibeyen yo Chanje Ton, Sipò lide pou genyen yon Fòs etranje pou Ayiti aprè presyon Etaaini ak Nasyonzini (“Caribbean Leaders Change Tone, Support Outside Force for Haiti After U.S., U.N. Pressure,”) Miami Herald, 6 Jiyè 2023; https://www.miamiherald.com/news/nation-world/world/americas/haiti/article277043698.html#storylink=cpy (aksè: 2 Dawout 2023).

[252] Konsèy Sekirite Nasyonzini, S/RES/2692, 2023, 14 Jiyè 2023, https://binuh.unmissions.org/sites/default/files/res_2692_2023_e_1.pdf (aksè: 2 Dawout 2023).

[253] @DrAlfredMutua poste souTwitter, 29Jiyè 29, 2023, https://twitter.com/DrAlfredMutua/status/1685315576023969792/photo/1 (aksè: 2 Dawout 2023).

[254] Human Rights Watch te entèvyouve twa (3) reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens, 29 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan dwa moun ayisyen, Pòtoprens 2 Me 2023 ; Human Rights Watch te entèvyouve yon lidè dwa fanm nan telefòn 5 jen 2023; “Sosyete Sivil la mande an Ijans pou genyen yon repons entènasyonal ki baze sou dwa moun a kriz an Ayiti a,” RNDDH, 12 Jen  2023, https://web.rnddh.org/wp-content/uploads/2023/06/2-Declaration-Societe-Civile.Appel-Urgent.12Jun2023-ENG.pdf (aksè: 2 Dawout 2023); Nòt Enfòmasyon avèk Ian Masters ki poste sou Sound Cloud (Background Briefing with Ian Masters post to SoundCloud, )“Etazini ak Nasyonzini prevwa Voye yon fòs entènasyonal pou sipòte yon gouvènman kowonpi. 5 Jiyè 2023, https://soundcloud.com/user-830442635/us-and-un-to-send-an-international-police-force-to-haiti-to-prop-up-a-corrupt-government?utm_source=clipboard&utm_campaign=wtshare&utm_medium=widget&utm_content=https%253A%252F%252Fsoundcloud.com%252Fuser-830442635%252Fus-and-un-to-send-an-international-police-force-to-haiti-to-prop-up-a-corrupt-government (aksè: 2 Dawout 2023).

[255] Biwo Ameriken sou Byen Aletranje, Rechèch nan lis sanksyon ki gen rapò ak Jimmy Chérizier, https://sanctionssearch.ofac.treas.gov/Details.aspx?id=30582 (aksè: 2 Dawout 2023); Konsèy Sekirite Nasyonzini ki gen rapò ak Jimmy Chérizier, https://www.un.org/securitycouncil/content/jimmy-cherizier (aksè: 2 Dawout 2023).

[256] Biwo Ameriken sou Byen Aletranje, Rechèch nan lis sanksyon yo; https ://sanctionssearch.ofac.treas.gov/ (aksè: 2 Dawout 2023). Gouvènman Kanada, Sanksyon: Vyolasyon grav lapè ak sekirite entènasyonal an Ayiti, https://www.international.gc.ca/campaign-campagne/haiti-sanction/index.aspx?lang=eng (aksè: 2 Dawout 2023).

[257] Ibid.

[258] Ibid.

[259] Ibid; Prezidan Komite Sanksyon Nasyonzini an Misyon an Ayiti (“The President of the UN Sanctions Committee on Mission in Haiti,”) Haiti Libre, 6 Jen 2023, https://www.haitilibre.com/en/news-39801-haiti-politic-the-president-of-the-un-sanctions-committee-on-mission-in-haiti.html (aksè: 2 Dawout 2023).

[260] Ayiti: 39 Ayisyen entèdi pou antre an Repiblik Dominiken (“Haiti: 39 Haitians banned from entering the Dominican Republic,”) Haiti Libre, 17 Avril 2023, https://www.haitilibre.com/en/news-39320-haiti-flash-39-haitians-banned-from-entering-the-dominican-republic-list.html (aksè: 2 Dawout 2023).

[261] “Ayiti: Inyon Ewopeyen mete kanpe yon Kad Otonòm konsènan Mezi Restriksyon yo” Konsèy Ewopeyen, 28 Jiyè 2023, https://www.consilium.europa.eu/en/press/press-releases/2023/07/28/haiti-eu-sets-up-autonomous-framework-for-restrictive-measures/#:~:text=Today%2C%20the%20Council%20amended%20its,rule%20of%20law%20in%20Haiti (aksè: 2 Dawout 2023).

[262] Human Rights Watch te entèvyouve Premye Minis Ayiti a, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve  de (2)  reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens, 29 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens, 29 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan dwa moun ayisyen, Pòtoprens 2 Me 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon komisè gouvènman, Pòtoprens 2 Me 2023; Human Rights Watch te entèvyouve reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens 5 Me 2023 .

[263] Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab Biwo Pwotektè Sitwayen, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve Premye Minis Ayiti a, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon komisè gouvènman, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve responsab lajistis, Pòtoprens, 30 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon komisè gouvènman, Pòtoprens 2 Me 2023.

[264] Human Rights Watch te entèvyouve responsab lajistis, Pòtoprens, 30 Avril 2023.

[265] Nan wout pou yon entèvansyon ame an Ayiti, pou Elimine Gang (“Towards a Foreign Armed Intervention in Haiti, to Eliminate Gangs,”) Haiti Libre, 8 Oktòb 2022, https://www.haitilibre.com/en/news-37831-haiti-flash-towards-a-foreign-armed-intervention-in-haiti-to-eliminate-gangs.html (aksè: 2 Dawout 2023); Gouvènman Ayiti a ap prepare li pou Mande yon Fòs Ame Espesyalize ki ap soti aletranje (“Haiti Government Prepares to Ask for ‘Specialized Armed Force’ from Abroad,”) The Guardian, 7 Oktòb 2022, https://www.theguardian.com/world/2022/oct/07/haiti-international-armed-force-decree-blockade#:~:text=Haiti’s%20government%20has%20authorized%20the,a%20decree%20circulating%20on%20Friday (aksè: 2 Dawout 2023).

[266] Dánica Coto, Yon Chèf Nasyonzini Ensiste sou yon Fòs Ame Espesyal pandan Ayiti ap Anfonse nan Kriz “UN Chief Insists on Special Armed Forces As Haiti Spirals,”) Associated Press, 23 Janvye 2023, https://apnews.com/article/politics-united-states-government-caribbean-haiti-violence-17292933e584e046b405dc1948c11a9a (aksè: 2 Dawout 2023); Nasyonzini te poste sou YouTube, Ayiti: Nou kwè yon fòs entènasyonal enpòtan anpil pou pote èd (“Haiti: ‘We Believe that an International Force is of Utmost Importance to Help’) - Media Stakeout,” Minit 3:06, 26 Avril 2023, https://www.youtube.com/watch?v=nY3cIYWkk3w (aksè: 2 Dawout 2023).

[267] Konsèy Sekirite Nasyonzini, BINUH, S/2023/274, 14 Avril 14 2023, https://binuh.unmissions.org/sites/default/files/sg_report_on_binuh_14_Avril_2023.pdf (aksè: 2 Dawout 2023); Nasyonzini te poste sou YouTube, Ayiti: Nou kwè yon fòs entènasyonal enpòtan anpil pou pote èd (“Haiti: ‘We Believe that an International Force is of Utmost Importance to Help’) - Media Stakeout,” Minit 3:06, 26 Avril 2023, https://www.youtube.com/watch?v=nY3cIYWkk3w (aksè: 2 Dawout 2023).

[268] “Ayiti: Yon Sipò Entènasyonal Nesesè pou Frennen Espiral Vyolans Gang yo (Haiti: International Support Needed Now to Stop Spiraling Gang Violence,” UN News, 9 Me 2023, https://news.un.org/en/story/2023/05/1136502?utm_source=UN+News+-+Newsletter&utm_campaign=1a3e9b73ae-EMAIL_CAMPAIGN_2023_05_09_07_24&utm_medium=email&utm_term=0_fdbf1af606-1a3e9b73ae-%5BLIST_EMAIL_ID%5D (aksè: 2 Dawout 2023).

[269] Peter Zimonjic, Gouvènman Liberal la anonse $100 Milyon kòm èd pou asite fòs polis yo an Ayiti (“Liberal government announces $100M in aid to shore up police forces in Haiti,”) CBC News, 24 Mas 2023, https://www.cbc.ca/news/politics/trudeau-haiti-funding-gang-violence-1.6789606#:~:text=Politics-,Liberal%20government%20announces%20%24100M%20in%20aid%20to%20shore%20up,suffering%20across%20the%20Caribbean%20nation (aksè: 2 Dawout 2023).

[270] Premye Minis Jamayikla Ofri Twoup pou Rezoud Kriz la an Ayiti (”Jamaica’s Prime Minister Offers Troops to Address Haiti Crisis,”) Al Jazeera, 1 Fevriye 2023, https://www.aljazeera.com/news/2023/2/1/jamaicas-prime-minister-offers-troops-to-address-haiti-crisis (aksè: 2 Dawout 2023); Jacqueline Charles, “Haiti Needs Help Fighting Gangs. El Salvador Has Had Success and is Offering Help,” Miami Herald, Fevriye 1, 2023, https://www.miamiherald.com/news/nation-world/world/americas/haiti/article271837772.html (aksè: 2 Dawout 2023); Jacqueline Charles, Yon Bon Avanse ki fèt, deklarasyon Ayiti sou Òf Kenya fè pou Deplwaye 1000 polisye pou Ede (“‘An Excellent Development,’ Haiti Says of Kenya’s Offer to Deploy 1,000 Police to Help,”) Miami Herald, 30 Jiyè 30 2023, https://www.miamiherald.com/news/nation-world/world/americas/haiti/article277792913.html (aksè: 2 Dawout 2023); @DrAlfredMutua poste sou Twitter, 29 Jiyè 2023, https://twitter.com/DrAlfredMutua/status/1685315576023969792/photo/1 (aksè: 2 Dawout 2023).

[271] “Vis Prezidan Kamala Harris Anonse Plispase $100 Million pou Sipòte Karayib la,” USAID, 8 Jen 2023, https://www.usaid.gov/news-information/press-releases/jun-08-2023-vice-president-kamala-harris-announces-more-100-million-support-caribbean (aksè: 2 Dawout 2023); “FACT SHEET: Vis Prezidan Harris Anonse Nouvo Inisyativ pou Ranfòse Patenarya nan Karayib la,” Mezon Blanch (The White House), 8 Jen 2023, https://www.whitehouse.gov/briefing-room/statements-releases/2023/06/08/fact-sheet-vice-president-harris-announces-new-initiatives-to-strengthen-u-s-caribbean-partnership/ (aksè: 2 Dawout 2023).

[272] “Minis Joly òganize rankont ministeryèl sou Ayiti avèk Patnè entènasyonal yo (Hosts Ministerial Meeting on Haiti with International Partners,”) Global Affairs Canada, Jen 2023, https://www.canada.ca/en/global-affairs/news/2023/06/minister-joly-hosts-ministerial-meeting-on-haiti-with-international-partners.html (aksè: 2 Dawout 2023).

[273] OEA apwouve rezolisyon pou restorasyon imedya sekirite an Ayiti (“The OAS Approves a Resolution for the Immediate Restoration of Security in Haiti,”) Haiti Libre, 24 Jen 2023, https://www.haitilibre.com/en/news-39848-haiti-flash-the-oas-approves-a-resolution-for-the-immediate-restoration-of-security-in-haiti.html (aksè: 2 Dawout 2023).

[274] Ayiti: Espè Nasyonzini William O’Neill mete fen nan visit ofisyèl li,” OHCHR (Nasyonzini), 28 Jen 2023, https://www.ohchr.org/en/statements/2023/06/haiti-un-expert-william-oneill-concludes-official-visit (aksè: 2 Dawout 2023).

[275] @antonioguterres poste sou Twitter, 1 Jiyè 2023, https://twitter.com/antonioguterres/status/1675143139148058625 (aksè: 2 Dawout 2023).

[276] Pandan vizit li an Ayiti, Chèf Nasyonzini an mande deplwaman yon fòs miltinasyonal (“Visiting Haiti, the UN Chief Calls for the Deployment of an International Force,”) UN News, 1 Jiyè 2023,

https://news.un.org/fr/story/2023/07/1136597 (aksè: 2 Dawout 2023); BINUH Info post to YouTube, “Conférence de presse du SG de l’ONU Antonio Guterres – en visite en Haiti le 1er juillet 2023,” 3 Jiyè 2023, https://www.youtube.com/watch?v=EYZHut-lfIA (aksè: 2 Dawout 2023).

[277] @PrimatureHT poste sou Twitter, 5 Jiyè 2023, https://twitter.com/PrimatureHT/status/1676706101616599041 (aksè: 2 Dawout 2023); Jacqueline Charles, Lidè Karayibeyen yo Chanje Ton, Sipò lide pou genyen yon Fòs etranje pou Ayiti aprè presyon Etaaini ak Nasyonzini (“Caribbean Leaders Change Tone, Support Outside Force for Haiti After U.S., U.N. Pressure,”) Miami Herald, 6 Jiyè 2023, https://www.miamiherald.com/news/nation-world/world/americas/haiti/article277043698.html#storylink=cpy (aksè: 2 Dawout 2023).

[278] Konsèy Sekirite Nasyonzini, S/RES/2692, Jiyè 14, 2023, https://binuh.unmissions.org/sites/default/files/res_2692_2023_e_1.pdf (aksè: Dawout 8, 2023).

[279] Ibid.

[280] Komisyon Ewopeyen, Deklarasyon Somè EU-CELAC  2023, 18 Jiyè 2023, https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/%20en/statement_23_3924 (aksè: 2 Dawout 2023)

[281] Lapli reyaksyon sou desizyon pou genyen yon entèvansyon ame an Ayiti (“Rain of Reactions to the Decision of an International Armed Intervention in Haiti,”)  Haiti Libre, 9 Oktòb 2022, https://www.haitilibre.com/en/news-37843-haiti-security-rain-of-reactions-to-the-decision-of-an-international-armed-intervention-in-haiti.html (aksè: 2 Dawout 2023); Human Rights Watch te entèvyouve reprezantan òganizasyon entènasyonal dwa moun nan telefòn, 29 Mas 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon espè nan politik, Washington DC, 29 Mas 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an , Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve de (2) reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens, 29 Avril 2023; Jake Johnston, Plis pase 90 Òganizasyon Voye jete apèl pou genyen yon entèvansyon militè an Ayiti (“More Than 90 Organizations Reject Calls for Military Intervention in Haiti,”) CEPR, 1 Novanm 2022, https://cepr.net/more-than-90-organizations-reject-calls-for-military-intervention-in-haiti/ (aksè: 2 Dawout 2023); Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan dwa moun ayisyen, Pòtoprens 2 Me 2023. Dwa Moun ak Eta dedwa an Ayit: Dènye Evolisyon Kle yo (“Human Rights and the Rule Of Law in Haiti: Key Recent Developments) Desanm 2022 pou rive Me 2023 Enstiti pou Jistis ak Demokrasi an Ayiti ‘Institute for Justice and Democracy in Haiti’, 1 Jen 2023, http://www.ijdh.org/wp-content/uploads/2023/06/HRU-Jen-2023-FINAL.pdf (aksè: 2 Dawout 2023).

[282] Human Rights Watch te entèvyouve Anne J., yon viktim ki soti Site Solèy, Pòtoprens 4 Me 2023. 

[283] Liliana Obregón, Anpi, Kapitalis Rasyal ak Dwa entènasyonal: Ka Ayiti yon peyi ki vin lib ak Dèt Rekonesans (“Empire, Racial Capitalism and International Law: The Case of Manumitted Haiti and the Recognition Debt,”) Leiden Journal of International Law 31, no. 3 (September 2018): 597–615, https://www.cambridge.org/core/journals/leiden-journal-of-international-law/article/abs/empire-racial-capitalism-and-international-law-the-case-of-manumitted-haiti-and-the-recognition-debt/4CE72865EFD32479C4F31327D6C5DDFA (aksè: 2 Dawout 2023); Ann Crawford-Roberts, Istwa Politik Etazini fas ak Ayiti: Amerik Latin Modèn (“A History of United States Policy Towards Haiti: Modern Latin America,”) Brown University Library, Center for Digital Scholarship, https://library.brown.edu/create/modernlatinamerica/chapters/chapter-14-the-united-states-and-latin-america/moments-in-u-s-latin-american-relations/a-history-of-united-states-policy-towards-haiti/#:~:text=Southern%20plantation%20owners%2C%20fearful%20of,states%20seceded%20from%20the%20Union (aksè: 2 Dawout 2023); Depatman Deta, Biwo Istoryen, Etazini ak Revolisyon Ayisyen an(Department of State, Office of the Historian, The United States and the Haitian Revolution), 1791–1804, https://history.state.gov/milestones/1784-1800/haitian-rev#:~:text=Jefferson%20refused%20to%20recognize%20Haitian,as%20a%20sovereign%2C%20independent%20nation.; https://www.jstor.org/stable/987274 (aksè: 2 Dawout 2023); Catherine Porter, Constant Méheut, Matt Apuzzo, and Selam Gebrekidan, Rasin Mizè a an Ayiti:Reparasyon pou Kolon yo (“The Root of Haiti’s Misery: Reparations to Enslavers,”) New York Times, 20 Me 20, 2022, https://www.nytimes.com/2022/05/20/world/americas/haiti-history-colonized-france.html (aksè: 2 Dawout 2023).

[284]Anthony D. Phillips, Dèt endepandans Ayiti ak pèspektiv pou restitisyon (“Haiti’s Independence Debt and Prospects for Restitution,”) Enstiti pou Jistis ak Demokrasi an Ayiti (Institute for Justice and Democracy in Haiti), Novanm 2009, http://www.ijdh.org/wp-content/uploads/2009/11/Haiti_RestitutionClaimArticlePhilipps05-09.pdf (aksè: 2 Dawout 2023); Mandy Boltax, Thomas Boulger, ak Tyler Miller, Dèt endepandans Ayisyen an: Yon Ka pou gen Restitisyon (“The Haitian Independence Debt: A Case for Restitution,” Social Science Research Network Scholarly Paper, 9 Mas 2021, https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=3798802 (aksè: 2 Dawout 2023); Kristen Casey, Kathy Fernández & Nikoleta Nikova, Dèt Lafrans genyen pou Ayiti (“France’s Overdue Debt to Haiti,”) New York University Journal of International Law and Politics (JILP), 27Janvye 2022, https://www.nyujilp.org/frances-overdue-debt-to-haiti/ (aksè: 2 Dawout 2023); Emmett Lindner, Ankèt sou Doub dèt Ayiti a (“Investigating Haiti’s ‘Double Debt,’)  The New York Times, 22 Me 2022, https://www.nytimes.com/2022/05/22/insider/investigating-haitis-double-debt.html (aksè: 2 Dawout 2023).

[285] Envasyon ak Okipasyon ameriken an Ayiti (“U.S. Invasion and Occupation of Haiti) 1915-34 Depatman Deta, Biwo Enfòmasyon Nimerik, Biwo Zafè Piblik (The Office of Electronic Information, Bureau of Public Affairs), https://2001-2009.state.gov/r/pa/ho/time/wwi/88275.htm#:~:text=The%20invasion%20ended%20with%20the,controlled%20by%20the%20U.S.%20marines (aksè: 2 Dawout 2023); Depatman Deta, Biwo Istoryen, Envasyon ak Okipasyon ameriken an Ayiti, (Office of the Historian, U.S. Invasion and Occupation of Haiti), 1915–34, https://history.state.gov/milestones/1914-1920/haiti (aksè: 2 Dawout 2023); Human Rights Watch entèvyouve yon avoka ayisyen nan telefòn, 19 Jiyè 2023; Human Rights Watch entèvyouve yon avoka ayisyen ak yon Majistra nan telefòn, 19 Jiyè 2023.

[286] Depatman Deta, Envasyon ak Okipasyon ameriken an Ayiti, 1915–34, https://history.state.gov/milestones/1914-1920/haiti (aksè: 2 Dawout 2023); Patrick Bellegarde-Smith ak al., Ayiti ak Okipasyon li anba men Etazini: Antesandan ak Rezilta (“Haiti and Its Occupation by the United States in 1915: Antecedents and Outcomes,”) Journal of Haitian Studies 21, no. 2 (2015): 10–43, https://www.jstor.org/stable/43741120 (Dawout 2, 2023); Catherine Porter, Constant Méheut, Matt Apuzzo, ak Selam Gebrekidan, Rasin Mizè a an Ayiti:Reparasyon pou Kolon yo (“The Root of Haiti’s Misery: Reparations to Enslavers,”) New York Times, 20 Me 20, 2022, https://www.nytimes.com/2022/05/20/world/americas/haiti-history-colonized-france.html (aksè: 2 Dawout 2023); Cooper Scherr, Politik Enfekte Lamedsin: Okipasyon ameriken an Ayiti (“Medicine Infected by Politics: The American Occupation of Haiti) 1915-1934 Santa Clara, 2019, https://scholarcommons.scu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1184&context=historical-perspectives (aksè: 2 Dawout 2023); Edwidge Danticat, Eritaj Long Okipasyon Ayiti a genyen (“The Long Legacy of Occupation in Haiti,) The New Yorker, 28 Jiyè 2015, https://www.newyorker.com/news/news-desk/haiti-us-occupation-hundred-year-anniversary (aksè: 2 Dawout 2023); Dánica Coto, Istwa Entèvansyon etranje an Ayiti (“AP Explica: Historia de intervenciones extranjeras en Haití,” )Associated Press in Los Angeles Times en Español, 23 Oktòb 2022, https://www.latimes.com/espanol/internacional/articulo/2022-10-22/ap-explica-historia-de-intervenciones-extranjeras-en-haiti#:~:text=Estados%20Unidos%20ocup%C3%B3%20por%20primera,intervenci%C3%B3n%20se%20produjo%20en%202004 (aksè: 2 Dawout 2023); Istwa twoublan Entèvansyon Etranje yo (“EXPLAINER: Haiti’s Troubled History of Foreign Interventions,)” Associated Press, 11 Oktòb 2022, https://apnews.com/article/caribbean-united-nations-haiti-puerto-rico-a907efcd4a1b6f4c29bcc7a17f2b4900 (aksè: 2 Dawout 2023).

[287] Nikolas Barry-Shaw, Dru Oja Jay, Nouvo dokiman ki detaye fason Kanada te ede nan Koudeta an Ayiti an 2004 (“New Documents Detail How Canada Helped Plan 2004 Coup D’état in Haiti,”) The Breach, 15 Jiyè 2021, https://breachmedia.ca/new-documents-detail-how-canada-helped-plan-2004-coup-detat-in-haiti/ (aksè: 2 Dawout 2023); Yves Engler, Ann pa bliye Inisyativ Ottawa a sou Ayiti (“Lest we forget the Ottawa Initiative on Haiti,”) Spring, 31 Janvye 2022, https://springmag.ca/lest-we-forget-the-ottawa-initiative-on-haiti (aksè: 2 Dawout 2023); Enstiti Kanadyen pou Politik Etranje poste sou Youtube (Canadian Foreign Policy Institute post to YouTube), Yo Trayi Ayiti: Wòl Kanada nan Kriz ki egziste jodia (“Haiti Betrayed: Canada’s Role in the Current Crisis,”) 17 Fevriye 2023, https://www.youtube.com/watch?v=-vDfDMPqmbM (aksè: 2 Dawout 2023); Radio-Canada Info poste sou YouTube, “Enquête | Peyi Lòk et Haiti sous influence,” 13 Janvye 2020, https://www.youtube.com/watch?v=xJcybBr7R98 (aksè: 2 Dawout 2023); Catherine Hughes, Jackie McVicar, Kanada: Youn nan pi Gwo Gangstè an Ayiti (“Canada: One of the ‘Biggest Gangsters in Haiti,’”) Canadian Dimension, 3 Fevriye 2023, https://canadiandimension.com/articles/view/canada-one-of-the-biggest-gangsters-in-haiti (aksè: 2 Dawout 2023); Jean Saint-Vil, Kisa Kanada ap fè an Ayiti (“What Is Canada Doing in Haiti?") Jafrikayiti, 5 Me 2017, https://jafrikayiti.com/what-is-canada-doing-in-haiti/ (aksè: 2 Dawout 2023).

[288] Retabli yon Anviwonnman Sekiritè epi Estab (Restoring a Secure and Stable Environment), MINUSTAH Fact Sheet, https://peacekeeping.un.org/en/mission/minustah (aksè: 2 Dawout 2023); Daniele Lantagne, G. Balakrish Nair, Claudio F. Lanata and Alejandro Cravioto, Epidemi Kolera an ayiti: Ki kote epi kijan sa te kòmanse? (“The Cholera Outbreak in Haiti: Where and How Did it Begin?,”), Enstiti pou Jistis ak Demokrasi an Ayiti (Institute for Justice and Democracy in Haiti), Jiyè 2023, http://www.ijdh.org/wp-content/uploads/2013/07/The-Cholera-Outbreak-in-Haiti_Where-and-How-it-Begin.pdf (aksè: 2 Dawout 2023); Epidemi Kolera—Septanm 2022 pou rive Janvye 2023 (“Cholera Outbreak — Haiti, September 2022–Janvye 2023,”) Sant pou Prevansyon ak Kontwòl Maladi (Centers for Disease Control and Prevention), 13 Janvye 2023, https://www.cdc.gov/mmwr/volumes/72/wr/mm7202a1.htm#:~:text=Discussion-,The%20first%20cholera%20outbreak%20in%20Haiti%20was%20reported%20in%20October,deaths%20(1%2C2) (aksè: 2 Dawout 2023); Redisyon kont pou Kolera, 10e anivèsè entwodiksyon kolera an Ayiti, Enstiti pou jistis ak demokrasi an Ayiti (Cholera Accountability, “10-Year Anniversary of Cholera Introduction in Haiti,” Institute for Justice and Democracy in Haiti), 31 Oktòb 2020, http://www.ijdh.org/2020/10/accountability/10-year-anniversary-of-cholera-introduction-in-haiti/ (aksè: 2 Dawout 2023); Nasyonzini pou premye fwa admèt sòlda lapè yo te pote kolera an Ayiti (“UN Admits for First Time that Peacekeepers Brought Cholera to Haiti,”) The Guardian, https://www.theguardian.com/global-development/2016/dec/01/haiti-cholera-outbreak-stain-on-reputation-un-says (aksè: 2 Dawout 2023).

[289] Piblikasyon IJDH an 2022 nan jounal The Lancet Regional Health – Peyi nan Amerik yo mande Nasyonzini pou bay viktim kolera yo dedomajman parapò ak gwo anons li te fè sou eradikasyon maladi a (“IJDH 2022 Publication in The Lancet Regional Health – Americas Urges the UN to Provide Cholera Victims with Compensation in Light of Its Impending Announcement on Elimination,”) Enstiti pou Jistis ak Demokrasi an Ayiti, 25 mas 2022, http://www.ijdh.org/press_release/dr-susan-bartels-and-ijdhs-sandra-wisner-call-for-un-action-in-cholera-elimination-commentary-published-in-the-lancet/ (aksè: 2 Dawout 2023); Liz Mineo, “Forcing the UN to Do Right by Haitian Cholera Victims,” The Harvard Gazette, October 6, 2020, https://news.harvard.edu/gazette/story/2020/10/a-decade-of-seeking-justice-for-haitian-cholera-victims/#:~:text=Soon%20after%2C%20the%20country%20was,deaths%20of%20at%20least%2010%2C000 (aksè: 2 Dawout 2023); “Yemen Starvation, Tigray Rebel Abuses, and Afghanistan’s Crisis within: The Cheat Sheet,” The New Humanitarian, September 3, 2021, https://www.thenewhumanitarian.org/news/2021/9/3/Yemen-starvation-Tigray-rebel-Afghanistan-crisis-Cheat-Sheet (aksè: 2 Dawout 2023); Anastasia Moloney, “A decade After U.N.-Linked Cholera Outbreak, Haitians Demand Justice,” Reuters, October 22, 2020, https://www.reuters.com/article/us-haiti-cholera-un-feature-trfn/a-decade-after-u-n-linked-cholera-outbreak-haitians-demand-justice-idUSKBN2772RM (aksè: 2 Dawout 2023).

[290] Daniel H.F. Rubin ak al., Emèjans kolera an Ayiti yon lòt fwa (“Reemergence of Cholera in Haiti,”) New England Journal of Medicine 387, no. 25, 22 Desanm 2022, https://www.nejm.org/doi/full/10.1056/NEJMc2213908 (aksè: 2 Dawout 2023); Chen-Shan Chin ak al., Orin souch kolera ki an Ayiti a (“The Origin of the Haitian Cholera Outbreak Strain,”) The New England Journal of Medicine 364, no. 1, 6 Janvye 2011, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3030187/ (aksè: 2 Dawout 2023).

[291] Ranfòse Enstitisyon Eta dedwa yo an Ayiti, Devlopman Polis Nasyonal Dayiti ak Pwomosyon epi Pwoteksyon Dwa Moun (“Strengthening of Haitian Rule of Law Institutions, Development of the Haitian National Police, and Promotion and Protection of Human Rights,”), ‘MINUJUSTH Fact Sheet’, https://peacekeeping.un.org/es/mission/minujusth (aksè: 2 Dawout 2023).

[292] Rapò Konsèy Sekirite a, Kwonoloji Evennmen yo, Ayiti (Security Council Report, Chronology of Events, Haiti), https://www.securitycouncilreport.org/chronology/haiti.php (aksè: 2 Dawout 2023); Operasyon Lapè Nasyonzini pran fen nan moman yon kriz politik ak sekiritè, Wo responsab Nasyonzin di Konsèy Sekirite a (“United Nations Peacekeeping Operation in Haiti Closes Amid Growing Political, Security Challenges, Top Peace Official Tells Security Council,”) SC/13987, Nasyonzini, 15 Oktòb 2019, https://press.un.org/en/2019/sc13987.doc.htm (aksè: 2 Dawout 2023); MINUJUSTH fini manda li, sa ki mete fen nan 15 ane operasyon lapè an Ayiti (“MINUJUSTH Completes Its Mandate, Putting An End To 15 Consecutive Years Of Peacekeeping In Haiti,”) Misyon Nasyonzini pou Sipòte Lajistis an Ayiti, 16 Oktòb 2019, https://minujusth.unmissions.org/en/minujusth-completes-its-mandate-putting-end-15-consecutive-years-peacekeeping-haiti-0 (aksè: 8 Dawout 2023).

[293] Grant Gordon ak Lauren Young, Pèspektiv Ayisyen sou MINUSTAH avan renouvèlman manda li (“Haitian Perspectives on MINUSTAH Before the Mandate Renewal,”) IPI Global Observatory, 12 Oktòb 2011, https://theglobalobservatory.org/wp-content/uploads/2011/10/pdfs_gordon-young-minustah-opinions-oct-20113.pdf (aksè: 2 Dawout 2023); Rapò Konsèy Sekirite a, Kwonoloji Evennman yo (Security Council Report, Chronology of Events,) Ayiti, https://www.securitycouncilreport.org/chronology/haiti.php (aksè: 2 Dawout 2023); Sabine Lee ak Susan Bartels, Yo lage kèk santim nan men w pou yo lage yon bebe sou bra w aprè- 265 istwa timoun papa yo ki se sòlda Nasyonzini abandone (“They Put a Few Coins in Your Hands to Drop a Baby in You’ – 265 Stories of Haitian Children Abandoned by UN Fathers,”) The Conversation, 17 Desanm 2019, https://theconversation.com/they-put-a-few-coins-in-your-hands-to-drop-a-baby-in-you-265-stories-of-haitian-children-abandoned-by-un-fathers-114854 (aksè: 2 Dawout 2023); Mariana Cabrera Figueroa, Operasyon lapè an Ayiti: Siksè ak Echèk (“Peacekeeping in Haiti: Successes and Failures,”) The Pardee Atlas Journal of Global Affairs, 18 Jen 2023, https://sites.bu.edu/pardeeatlas/back2school/peacekeeping-in-haiti-successes-and-failures/ (aksè: 2 Dawout 2023); Ayiti : Plis pase 100 Kas Ble ki soti Sri Lanka rapatriye sou baz mezi disiplinè (“Haiti: Over 100 Sri Lankan Blue Helmets Repatriated on Disciplinary Grounds,”) Nouvèl Nasyonzini (UN News, 2 Novanm 2007, https://news.un.org/en/story/2007/11/238162 (aksè: 2 Dawout 2023).

[294] Elian Peltier, Sòlda lapè Nasyonzini an Ayiti di yo kite plizyè santèn pitit (“U.N. Peacekeepers in Haiti Said to Have Fathered Hundreds of Children,”) The New York Times, 18 Desanm 2019, https://www.nytimes.com/2019/12/18/world/americas/haiti-un-peacekeepers.html (aksè: 2 Dawout 2023); Lee ak Bartels, “Yo lage kèk santim nan men w pou yo lage yon bebe sou bra w aprè- 265 istwa timoun papa yo ki se sòlda Nasyonzini abandone (“They Put a Few Coins in Your Hands to Drop a Baby in You’ – 265 Stories of Haitian Children Abandoned by UN Fathers,”) The Conversation, 17 Desanm 2019, https://theconversation.com/they-put-a-few-coins-in-your-hands-to-drop-a-baby-in-you-265-stories-of-haitian-children-abandoned-by-un-fathers-114854 (aksè: 2 Dawout 2023); Paisley Dodds, Esklizivite AP: Rezo pedofili Nasyonzini an fè viktim men okenn arestasyon (“AP Exclusive: UN Child Sex Ring Left Victims But No Arrests,”) Associated Press, 12 Avril 2017, https://apnews.com/article/africa-arrests-united-nations-only-on-ap-e6ebc331460345c5abd4f57d77f535c1 (aksè: 2 Dawout 2023); Tanasia Kenney, Analiz: Kisa Nasyonzini te kapab fè pou pwoteje ayisyen ki vilnerab yo kont abi seksyèl anba men sòlda lapè yo (“Analysis: What the UN Could’ve Done to Protect Vulnerable Haitians Against Sexually Abusive Peacekeepers,”) Atlanta Black Star, 18 Avril 2017, https://atlantablackstar.com/2017/04/18/analysis-un-couldve-done-protect-vulnerable-haitians-sexually-abusive-peacekeepers/ (aksè: 2 Dawout 2023); Michael Brice-Saddler, Sòlda lapè Nasyonzini anjandre epi, kite plizyè santèn pitit an Ayiti, daprè yon Rapò (“U.N. Peacekeepers Fathered, Then Abandoned, Hundreds Of Children In Haiti, Report Says,”) The Washington Post, 18 Desanm 2019, https://www.washingtonpost.com/world/2019/12/18/un-peacekeepers-fathered-then-abandoned-hundreds-children-haiti-report-says/ (aksè: 2 Dawout 2023); Amy Bracken, Manman ayisyen ap mande nasyonzini èd pou pitit sòlda lapè yo kite dèyè (“Haitian Moms Demand UN Help for the Babies their Peacekeepers Left Behind,”) The World, 29 Dawout 2014, https://theworld.org/stories/2014-08-28/un-peacekeepers-destabilize-haiti-babies-they-left-behind (aksè: 2 Dawout 2023); Figueroa, Operasyon Lapè an Ayiti: Siksè ak Echèk (“Peacekeeping in Haiti: Successes and Failures), The Pardee Atlas Journal of Global Affairs, 18 Jen 2023, https://sites.bu.edu/pardeeatlas/back2school/peacekeeping-in-haiti-successes-and-failures/#_ftn23 (aksè: 2 Dawout 2023).

[295] Susan Manuel, Jije zak Nasyonzini an Ayiti: Nou abone ayisyen yo (“Judging the UN in Haiti: ‘We Let the Haitians Down’”) PassBlue, 9 Novanm 2017, https://www.passblue.com/2017/11/09/judging-the-un-in-haiti-a-saga-of-missteps-and-scandals-but-glimmers-of-hope/ (aksè: 2 Dawout 2023); Otorite politik: MINUSTA epi Kilti vyolans nan Pòtoprens (“The “Enforcers”: MINUSTAH and the Culture of Violence in Port-au-Prince,”) Konsèy pou Zafè Emisferik (Council on Hemispheric Affairs,) 28 Novanm 2011, https://coha.org/the-enforcers-minustah-and-the-culture-of-violence-in-Pòtoprens/#_ftn13 (aksè: 2 Dawout 2023); Figueroa, Misyon Lapè an Ayiti: Sikè ak Echèk (“Peacekeeping in Haiti: Successes and Failures,) The Pardee Atlas Journal of Global Affairs, 18 Jen 2023, https://sites.bu.edu/pardeeatlas/back2school/peacekeeping-in-haiti-successes-and-failures/#_ftn23 (aksè: 2 Dawout 2023); Mario Joseph ak Brian Concannon, “Entèvansyon militè se dènye bagay Ayiti bezwen. Li pa te fonksyone nan tan pae yo, e li p ap fonksyone Jodi a. Enstiti pou Jistis ak Demokrasi an Ayiti, (Institute for Justice and Democracy in Haiti), 19 Septanm 2022, http://www.ijdh.org/2022/09/democracy-in-haiti/the-last-thing-haiti-needs-is-military-intervention-it-didnt-work-in-the-past-and-wont-work-now-opinion/ (aksè: 2 Dawout 2023); Pooja Bhatia, Etazini ap sipòte yon entèvansyon etranje, sa mennen nan yon katastwòf an Ayiti (“US-Backed Foreign Intervention Has Led to The Disaster in Haiti,”) The Guardian, 19 Oktòb 2022, https://www.theguardian.com/commentisfree/2022/oct/19/us-backed-foreign-intervention-disaster-haiti-un (aksè: 2 Dawout 2023).

[296] BINUH, 16 Octòb 2019, https://binuh.unmissions.org/en/united-nations-integrated-office-haiti-starts-operations (aksè: 2 Dawout 2023).

[297] Human Rights Watch te entèvyouve reprezantan òganizasyon entènasyonal dwa moun nan telefòn, 29 Mas 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve twa (3) reprezantan sosyete sivil ayisyen an separeman, Pòtoprens, 29 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon lidè Gwoup Montanan, Pòtoprens 1 Me 2023 ; Deklarasyon tèt kole devan Konsèy sekirite Nasyonzini sou kriz konstitisyonèl ak dwa moun an Ayiti (“Joint Statement to UN Security Council on the Constitutional and Human Rights Crisis in Haiti,”) Harvard Law School International Human Rights Clinic, 22 Fevriye 2021, https://humanrightsclinic.law.harvard.edu/joint-statement-to-un-security-council-on-the-constitutional-and-human-rights-crisis-in-haiti/ (aksè: 2 Dawout 2023); Chris François, Jake Johnston, Sa ki di nan Nouvèl an Ayiti : Lidè poltitik ak sosyete sivil la rankontre nan peyi Jamayik (“Haiti News Round-Up: Political And Civil Society Leaders Meet In Jamaica,”) CEPR, Jen 13, 2023 https://cepr.net/haiti-news-round-up-political-and-civil-society-leaders-meet-in-jamaica/ (aksè: 2 Dawout 2023); @HaitiJustice poste sou Twitter, 12 Jen 2023, https://twitter.com/HaitiJustice/status/1668265906789666822 (aksè: 2 Dawout 2023); Jean Daniel Sénat, BINUH sipòte Ariel san dikta ni yon delè (“BINUH Supports Ariel Henry Without Diktat and Without Deadline,”) Le Nouvelliste, 9 Jen 2023 https://lenouvelliste.com/article/242787/le-binuh-supporte-ariel-henry-sans-diktat-et-sans-echeancier (aksè: 2 Dawout 2023); kòm repons a Antonio Guterres, òganizasyon ayisyen yo lonje dwèt sou responablite Nasyonzini nan Gangsterizasyon Ayiti (“In Response to Antonio Guterres, Haitian Organizations Point to the Responsibility of the UN in the "Gangsterization of Haiti") Black Agenda Report, 28 Septanm , 2022, https://www.blackagendareport.com/response-antonio-guterres-haitian-organizations-point-responsibility-un-gangsterization-haiti (aksè: 2 Dawout 2023).

[298] Core Group la se yon antite enfòmèl ki ap travay an Ayiti, ki genyen ladan li anbasadè peyi Brezil, Kanada, Lafrans, Espay, Almay, Etazini ak Inyon Ewopeyen epi Reprezantan Espesyal Òganizasyon Eta Ameriken yo, ak Reprezantan Sekretè Jeneral Nasyonnzini an; Kominike pou laprès Core Group, BINUH, 17 Jiyè, https://binuh.unmissions.org/fr/communiqu%C3%A9-du-core-group-4 (aksè: 2 Dawout 2023); Ayiti: Core Group Andose Premye Minis Ariel Henry (“Haiti: Core Group Endorses Ariel Henry as Prime Minister,”) Deutsche Welle, 18 Jiyè 2021, https://www.dw.com/es/core-group-apoya-a-ariel-henry-como-primer-ministro-de-hait%C3%AD/a-58303952 (aksè: 2 Dawout 2023); Catherine Porter, Ayiti ap resevwa presyon nan men Puisans Etranje yo, Daprè Nouvo gouvènman an (“Haiti, Urged by Foreign Powers, Announces New Government,”) The New York Times, 19 Jiyè 2021, https://www.nytimes.com/2021/07/19/world/americas/claude-joseph-haiti-stepping-down.html (aksè: 2 Dawout 2023); Dave Graham, Drazen Jorgic, Ariel Henry Fòmèlman Nome Premye Minis nan yon Seremoni (“Ariel Henry Formally Appointed Prime Minister of Haiti in Ceremony,”) Reuters Witness, 10 Jiyè 2021, https://www.reuters.com/world/americas/ariel-henry-formally-appointed-prime-minister-haiti-ceremony-reuters-witness-2021-07-20/ (aksè: 2 Dawout 2023); Dènye rekou Ayiti: Gang y oak Pèspektiv yon entèvansyon etranje (“Haiti’s Last Resort: Gangs and the Prospect of Foreign Intervention,”) International Crisis Group, 14 Desanm 2022, https://www.crisisgroup.org/latin-america-caribbean/haiti/b048-haitis-last-resort-gangs-and-prospect-foreign-intervention (aksè: 2 Dawout 2023). 

[299] Opozisyon ayisyen an voye je sipò Premye Minis deziyen an (“Haiti Opposition Rejects Support of Prime Minister-Designate,”) VOA, 19 Jiyè 2021, https://www.voanews.com/a/americas_haiti-opposition-rejects-support-prime-minister-designate/6208457.html (aksè: 2 Dawout 2023); Pierre Espérance, “Move desizyon Etazini- Ayiti Bezwen yon gouvènman Tranzisyon ki kredib (Wrong US Call — Haiti Needs a Credible Transitional Government,”) Just Security, 22 Jiyè 2021, https://www.justsecurity.org/77552/wrong-us-call-haiti-needs-a-credible-transitional-government/ (aksè: 2 Dawout 2023); Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens, 28 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve kat reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens, 29 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan dwa moun ayisyen, Pòtoprens 2 Me 2023 .

[300] Anbasad ameriken @USEmbassyHaiti poste sou Twitter, 17 Jiyè 2021, https://twitter.com/USEmbassyHaiti/status/1416401543629316101 (aksè: 2 Dawout 2023); Monique Clesca, Ayisyen yo jwenn yon konsansis sou ki wout dekratik y ap suiv. Poukisa yon lidè ki pa demokrat toujou sou pouvwa? (“Haitians Have Built Consensus on a Democratic Way Forward. Why Is an Undemocratic Leader Still in Office?”) Just Security, 7 Fevriye 2022, https://www.justsecurity.org/80117/haitians-have-built-consensus-on-a-democratic-way-forward-why-is-an-undemocratic-leader-still-in-office/ (aksè: 2 Dawout 2023); Antony J. Blinken, Sekretè Deta, Anonse yon Gouvènman Inite an Ayiti (“Announcement of a Unity Government in Haiti,”) Depatman Deta, 20 Jiyè 2021, https://www.state.gov/announcement-of-a-unity-government-in-haiti/ (aksè: 2 Dawout 2023); @moniclesca poste sou Twitter, 17 Jiyè 2021, https://twitter.com/moniclesca/status/1416424870355902465 (aksè: 2 Dawout 2023); Core Group montre li ap sipòte Premye Minis Nome Ariel Henry (“Turnaround of Core Group in Favor of the PM Named Ariel Henry,”) Haiti Libre, 18 Jiyè 2021, https://www.haitilibre.com/en/news-34260-haiti-flash-turnaround-of-core-group-in-favor-of-the-pm-named-ariel-henry.html (aksè: 2 Dawout 2023); Apèl an Ijans sosyete sivil la pou genyen yon repons entènasyonal akriz la ki baze sou dwa Moun, RNDDH, 13 Jen 2023, https://web.rnddh.org/urgent-civil-society-appeal-for-a-rights-based-international-response-to-the-crisis-in-haiti/?lang=en (aksè: 2 Dawout 2023); Alter Presse, “Nou Pap Dòmi Denonse BINUH ak Core Group paske yo apt ante mete sou kote “Akò Montana a.” ‘The Canada-Haiti Information Project, 13 Novanm 2021, https://canada-haiti.ca/content/nou-pap-domi-denounces-binuh-and-core-group-attempting-sideline-montana-accords (aksè: 2 Dawout 2023).

[301] Ibid.

[302] Human Rights Watch te entèvyouve 4 reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens, 29 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan dwa moun ayisyen, Pòtoprens 2 Me 2023 ; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an , Pòtoprens 5 Me 2023 ; Human Rights Watch te entèvyouve yon lidè dwa fanm nan telefòn, 5 Jen 2023.

[303] Ibid.

[304] Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete sivil ayisyen an, Pòtoprens, 29 Avril 2023; Human Rights Watch te entèvyouve Reprezantan Espesyal Sekretè Jeneral Nasyonzini an Ayiti, 1 Me 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan dwa moun ayisyen, Pòtoprens 2 Me 2023; Human Rights Watch te entèvyouve yon responsab imanitè entènasyonal    , Pòtoprens 4 Me 2023 ; Human Rights Watch te entèvyouve yon reprezantan sosyete  sivil ayisyen an , Pòtoprens 5 Me 2023 .

[305] Entèvansyon Sekretè-jeneral nan pandan 45e reyinon regilye Konferans Chèf leta ak Gouvènman nan Karayib la, (“Secretary-General’s remarks to the 45th regular meeting of the Conference of the Heads of Government of the Caribbean Community,”) Nasyonzini, 3 Jiyè 2023, https://www.un.org/sg/en/content/sg/statement/2023-07-03/secretary-generals-remarks-45th-regular-meeting-of-the-conference-of-the-heads-of-government-of-the-caribbean-community (aksè: 2 Dawout 2023); @UN_Spokesperson (pòt pawòl la) poste sou Twitter, 3 Jiyè 2023, https://twitter.com/UN_Spokesperson/status/1675993071471796225 (aksè: 2 Dawout 2023).

[306] Human Rights Watch te entèvyouveRosie P., yon viktim ki soti Site Solèy , Pòtoprens, May 4,2023.